Franz Joseph Haydn (1732-1809) - Componist

De Oostenrijkse componist Franz Joseph Haydn had een moeilijke jeugd die hij grotendeels doorbracht in het internaat van het Stephansdom te Wenen. Hij wist al op achtjarige leeftijd naam te maken in de muziek als zanger maar aan zijn zangcarrière kwam een eind toen hij de baard in de keel kreeg. Door diverse contacten die Joseph opdeed met andere componisten werd hij geconfronteerd met zijn eigen gebrekkige kennis op het gebied van het componeren en besloot zichzelf bij te scholen, met succes. Hij schopte het tot kapelmeester in Tsjechië, werd daarna benoemd tot kapelmeester in Wenen en reisde tweemaal in zijn leven naar de Engelse stad Londen.

Inhoud

• De jonge jaren van Joseph Haydn
• Kapelmeester Haydn; leider van het hof-orkest
• Tsjechië, Engeland en Oostenrijk
• Laatste jaren
• De muzikale werken van Joseph Haydn

De jonge jaren van Joseph Haydn

Joseph Haydn had geen gemakkelijke jeugd. Zijn ouders moesten ieder dubbeltje omkeren om voldoende brood op de plank te krijgen en toen hij vijf jaar oud was werd hij naar een oom gestuurd om muzieklessen te nemen. De kleine Joseph wist al snel naam te maken in de muziek al was dit in eerste instantie als zanger maar toen hij de baard in de keel kreeg eindigde zijn zangcarrière. Joseph zelf zat echter niet bij de pakken neer en besloot zich te richten op een carrière als componist.

Geboorte

In de achttiende eeuw woonden in de Oostenrijkse gemeente Rohrau – gelegen vlak bij de Oostenrijks/Hongaarse grens – een wagenmaker genaamd Matthias Haydn (1699-1763) en zijn vrouw Maria Haydn-Koller (1707-1754). Het inkomen van Matthias was geen vetpot en het feit dat zijn vrouw in totaal twaalf keer zwanger werd en met zekerheid zes kinderen – Franziska (1730-1781), Franz Joseph (1732-1809), Michael (1737-1806), Anna Maria (1739-1802), Anna Katharina (1741-overlijdensdatum onbekend) en Johann Evangelist (1743-1805) – het leven schonk, maakten de financiële situatie van het gezin er niet beter op. Muziek was in de familie Haydn erg belangrijk, zo bespeelde Matthias diverse instrumenten en was Maria een uitstekend zangeres, en de kleine Joseph liet op vijfjarige leeftijd al zien over een enorme dosis muzikaliteit te beschikken. Vader Matthias stippelde direct de verdere carrière van zijn zoon uit en stuurde hem naar zijn oom Mathias Franck (geboorte- en overlijdensdatum onbekend), die woonachtig was in Hainburg en verantwoordelijk voor de muzikale begeleiding van de diensten in de plaatselijke kerk.

Sopraan

Onder leiding van zijn oom leerde Joseph de basis die nodig was voor een verdere carrière in de muziek, hij werd lid van het plaatselijke kerkkoor en wist al snel de aandacht op zich te vestigen. Op achtjarige leeftijd werd Joseph gevraagd lid te worden van het (bekende) knapenkoor van de Stephansdom te Wenen en verhuisde hij naar het bijbehorende internaat van de kathedraal. De (katholieke) opvoeding die Joseph kreeg aan het internaat was eerder hard dan goed en het waren niet altijd even gelukkige en gemakkelijke tijden in Wenen. In het jaar dat Joseph dertien werd, werd ook zijn jongere broer Michael toegelaten tot het koor en de twee broers zongen nog vier jaar samen tot Joseph de baard in de keel kreeg. Door de verandering van zijn stem was hij niet langer geschikt als sopraan en één van zijn mentoren probeerde hem te overtuigen een toekomst als castraatzager tegemoet te gaan, aangezien hij zo overtuigd was van Josephs kunnen als zanger. Op aanraden van zijn vader sloeg Joseph het aanbod af aangezien de bijbehorende operatie (castratie) uiterst riskant was en verliet het koor nog hetzelfde jaar (1749).

Aan lager wal

Na zijn vertrek uit het koor keerde Joseph terug naar huis maar kreeg hij al snel slaande ruzie met zijn ouders toen bleek dat ze beiden geheel andere gedachten hadden over Josephs toekomst. Joseph had zijn zinnen gezet op een carrière als componist, maar zijn ouders waren van mening dat een toekomst als priester meer zekerheid bood. Toen duidelijk werd dat Joseph weigerde toe te geven aan de wens van zijn ouders werd de situatie thuis onhoudbaar en hij maakte dan ook dankbaar gebruik van het aanbod van zijn goede vriend Michael Sprangler (geboorte- en overlijdensdatum onbekend) om bij hem te komen wonen. Joseph verhuisde naar het 'Michaelerhaus' dat was gelegen aan de Kohlmarkt in Wenen en betrok daar de zolderkamer. Om de kost te verdienen nam hij werkelijk ieder baantje aan dat hij kon krijgen en speelde mee in vrijwel ieder ensemble dat hem wilde hebben. Daarnaast gaf hij muziek- en zanglessen en speelde viool op straat als hij helemaal geen andere werkzaamheden kon vinden.

Kapelmeester Haydn; leider van het hof-orkest

Via de Italiaanse componist Porpora kwam Joseph in aanraking met diverse Weense componisten en werd hij al snel geconfronteerd met zijn eigen tekortkoming op het gebied van het componeren van muziek. Wegens geldgebrek begon hij aan een zelfstudie die zeer goed uitpakte en hem uiteindelijk een baan als kapelmeester opleverde in Tsjechië. In zijn jaren aan het Tsjechische hof componeerde Joseph een honderdtal werken die aan de vele gasten van zijn werkgever ten gehoren werden gebracht en mede door deze optredens wist Joseph ook naam te maken buiten de poorten van het paleis.

Scholing

Rond 1751 werd Joseph de vaste muzikale begeleider bij de zanglessen van de Italiaanse componist Nicola Antonio Giacinto Porpora (1686-1768) en leerde enorm veel van hem in de periode dat ze samenwerkten. Via zijn onofficiële 'mentor' Porpora leerde Joseph ook diverse andere belangrijke componisten kennen zoals Christoph Willibald Gluck (1714-1787), Georg Christoph Wagenseil (1715-1777) en Karl Ditters von Dittersdorf (1739-1799) die hem weer introduceerden in de wereld van de Weense adel. Aangespoord door de successen van zijn muzikale vrienden besloot Haydn zijn eerste symfonie te componeren maar liep hierbij al snel tegen zijn eigen tekortkomingen aan op het gebied van het schrijven van composities. Aangezien hij geen muzieklessen kon betalen besloot hij zichzelf de nodige kennis over harmonie en het gebruik van het contrapunt bij te brengen en was dan ook een autodidact (iemand die kennis verkrijgt door middel van zelfstudie) op dit gebied. Josephs zelfstudie wierp zijn vruchten af en hij kreeg een aantal opdrachten voor het componeren van muziekstukken van de Weense adel.

Kapelmeester

Na vier lange jaren van ploeteren, studeren en componeren kreeg Haydn in 1755 eindelijk een baan aangeboden mede door bemiddeling van zijn vriend graaf Von Fürnberg (geboorte- en overlijdensdatum onbekend). Joseph kon aan de slag als kapelmeester bij graaf Morzin (geboorte- en overlijdensdatum onbekend) in de Tsjechische plaats Lukawitz en kreeg de leiding over het volledige hof-orkest. Over de zes jaar die Haydn in Tsjechië doorbracht is weinig bekend maar toen het hof-orkest in 1761 werd ontbonden verhuisde hij naar Eisenstadt gelegen in de Oostenrijkse deelstaat Burgenland en trad hij in dienst bij vorst Paul II Anton Esterházy (1711-1762). Hij werd wederom aangesteld als kapelmeester en daarnaast ook als hof-organist maar nog geen jaar na zijn aanstelling overleed Paul II en werd deze opgevolgd door zijn broer Nicolaas I Jozef (1714-1790) die – net als de overige leden van de familie Esterházy – bekend stond als groot muziekliefhebber. Onder leiding van Nicolaas I ontving Haydn de ene na de andere opdracht en componeerde hij vele liederen waaronder 125 trio's speciaal voor een baritonstem, diverse werken voor piano en vierentwintig opera's.

Roem

De familie Esterházy was van mening dat zo veel mogelijk mensen de gelegenheid moesten krijgen om de optredens van het hof-orkest bij te wonen en nodigde dan ook met grote regelmaat een enorm aantal gasten uit. Tijdens deze – veelal feestelijke – gelegenheden kreeg Joseph de mogelijkheid zijn eigen werken onder de aandacht te brengen en hierdoor raakte zijn naam al snel tot ver buiten de poorten van het paleis bekend. Na vier jaar werkzaam te zijn aan het hof trad er een verandering op in het werk van Haydn en de composities die hij in de jaren 1765 tot en met 1775 schreef hadden veelal sterke invloeden uit de Duitse 'Sturm und Drang-muziek' zoals grote contrasten in tempo, onverwachte modulaties (wisselingen in toonsoorten) en expressieve sprongen tussen de noten. In 1782 maakte Joseph kennis met de jonge componist en wonderkind Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791) en de heren waren diep onder de indruk van elkaars werk. Om hun vriendschap en het werk van Joseph te eren componeerde Mozart een zestal strijkkwartetten die hij aan zijn goede vriend Haydn opdroeg.

Tsjechië, Engeland en Oostenrijk

Ondanks zijn drukke werkzaamheden voor het hof was Joseph ook nog actief als muziekleraar en leerde op deze manier zijn vrouw Maria kennen. Helaas was het huwelijk weinig gelukkig, maar een scheiding was – vanuit katholiek oogpunt – onbespreekbaar. Na het overlijden van zijn werkgever keerden Joseph en Maria terug naar Wenen om na korte tijd al weer door te reizen naar Engeland waar hij ruim een jaar verbleef. Op de terugreis van Engeland naar Oostenrijk leerde Joseph de jonge componist Beethoven kennen en het tweetal besloot samen te gaan werken in de Oostenrijkse hoofdstad.

Familie Keller

Ondanks de vele werkzaamheden die hij verrichtte voor vorst Nicolaas vond Haydn ook nog de tijd om diverse opdrachten aan te nemen en muziekles te geven aan de twee dochters van de plaatselijke kapper Joannes Petrus Keller (tussen 1666 en 1726 - overlijdensdatum onbekend). Bij de eerste kennismaking werd Joseph op slag verliefd op de jongste dochter van de kapper, Therese (1733 - overlijdensdatum onbekend), maar zij gaf niet thuis aangezien ze zich had voorgenomen om non te worden. Hevig teleurgesteld liet Joseph zich door vader Joannes ompraten om niet met zijn jongste, maar met zijn oudste dochter Maria Anna Aloysia Apollonia Keller (1729-1800) te trouwen, maar het huwelijk tussen het tweetal was weinig gelukkig. Maria had een zeer opvliegend karakter en regelmatig last van driftbuien wat maakte dat Joseph zijn plezier geregeld buiten de deur zocht, vaak met een nieuwe driftbui van Maria tot gevolg. Op 47-jarige leeftijd veroorzaakte Joseph een enorm schandaal toen zijn relatie met de negentien jaar jonge Italiaanse zangeres Luigia Polzelli (1760-1830) aan het licht kwam en de kloof tussen hem en Maria werd nog breder. Aangezien scheiden binnen de katholieke kerk niet bespreekbaar was bleven Joseph en Maria bij elkaar maar zijn relatie met Luigia duurde tot het jaar 1800, het jaar dat Maria overleed.

Londen

In 1790 overleed Nicolaas I en hij werd opgevolgd door Anton I Esterházy (1738-1794), die in tegenstelling tot de overige leden van zijn familie helemaal niets had met muziek en liever op jacht ging. Anton I ontbond het hof-orkest, bood Joseph een royaal pensioen aan, liet hem zijn titel van kapelmeester behouden maar bedankte verder voor zijn diensten. Joseph en Maria keerden terug naar Oostenrijk en vestigden zich in Wenen, maar bleven hier uiteindelijk maar zeer korte tijd. Al snel na hun terugkeer ontving Joseph een uitnodiging van de Duitse componist Johann Peter Salomon (1745-1815) die woonachtig was in Londen en geregeld samenwerkte met de leden van de Engelse Royal Opera en Joseph besloot op de uitnodiging in te gaan. Joseph nam afscheid van zijn vriend Mozart die bij hem in Wenen verbleef en Mozart bekende bang te zijn zijn oude vriend niet meer terug te zullen zien. Het verblijf van Haydn in Londen duurde uiteindelijk ruim anderhalf jaar en in deze periode werkte hij veelvuldig samen met Salomon. Hij componeerde twaalf van zijn in totaal 106 symfonieën tijdens zijn verblijf in Engeland en verwierf al snel bekendheid onder de Engelse bevolking. Vlak voor hij terugkeerde naar Oostenrijk werd hij uitgenodigd door de Universiteit van Oxford voor het in ontvangst nemen van een eredoctoraat en werd ontvangen aan het Engelse hof waar hij werd bedankt voor zijn werkzaamheden.

Beethoven

In 1792 reisden Joseph en Maria vanuit Engeland terug naar Oostenrijk waarbij ze in de Duitse stad Godesberg in contact kwamen met de jonge componist Ludwig van Beethoven (1770-1827). De twee componisten konden het goed met elkaar vinden en Joseph besloot Beethoven aan te nemen als leerling. Met zijn drieën reisden ze door naar Wenen waar Joseph een woning kocht en naast Beethoven nog diverse andere leerlingen aannam om in zijn inkomen te voorzien. Helaas bleek de samenwerking tussen Beethoven en Haydn bij nader inzien niet te werken en deze eindigde voor beide heren in een teleurstelling. Beethoven bekritiseerde zijn leraar voortdurend en was van mening dat hij niets van Haydn leerde terwijl Haydn op zijn beurt niets begreep van de woede in de muziek van Beethoven en hem erg arrogant vond. Ondanks de mislukte samenwerking bleken de heren wel bewondering te hebben voor elkaars werk aangezien Joseph een serie pianotrio's componeerde die leunde op het vroegere werk van Beethoven en Beethoven sprak op zijn beurt op zijn sterfbed de legendarische woorden – terwijl hij keek naar een schilderij van de woning van Haydn – "Een kleine hut waar een groot genie werd geboren".

Laatste jaren

Op 62-jarige leeftijd kreeg Joseph opnieuw de functie van kapelmeester aangeboden aan het Weense hof van de familie Esterházy en besloot de baan meteen aan te nemen. Voor hij aan de slag ging reisde hij eerst nog een keer naar Londen waar hij weer een aantal symfonieën componeerde die wereldberoemd zouden worden. Na terugkeer naar Wenen componeerde hij voornamelijk kerkelijke werken en missen voor vorst Esterházy en vond de tijd om diverse oratoria te componeren. Door een fout in het overlijdensbericht van zijn broer Johan kreeg Joseph in 1804 zijn eigen overlijdensbericht onder ogen maar kon hier de humor wel van inzien.

Tweede bezoek Londen

In de zomer van 1794 werd Joseph benaderd door vorst Nicolaas II Esterházy (1765-1833), de opvolger van de inmiddels overleden Anton I. Nicolaas II wilde het beroemde Esterházy-orkest maar wat graag weer nieuw leven inblazen en bood Joseph wederom een baan aan als kapelmeester. Net als in het verleden kreeg hij de leiding over het orkest, koor en de solisten en diende jaarlijks een mis te componeren ter ere van de naamdag van de vrouw van Nicolaas II, vorstin Maria Josepha Hermengilde Esterházy (1768-1845). Haydn twijfelde geen moment en besloot wederom te kiezen voor de zekerheid van een vaste aanstelling maar bracht eerst nog een bezoek aan Londen voor hij aan zijn nieuwe baan begon. Van 1794 tot 1795 verbleef Haydn in Engeland en componeerde daar wederom diverse symfonieën waaronder 'The Clock' (Symfonie 101 in D-majeur), 'The Suprise' (Symfonie 94 in G-mineur) en de 'Londense symfonie' (Symfonie 104 in D-majeur) en keerde in 1795 definitief terug naar Wenen waar hij aan het werk ging voor Nicolaas II.

Laatste jaren in Wenen

In opdracht van Nicolaas II componeerde Joseph in zijn laatste jaren voornamelijk religieuze werken zoals missen en oratoria. De laatste twee werken – de oratoria 'Die Schópfung' (Hoboken-Verzeichnis XXI/2) en 'Die Jahreszeiten' (Hoboken-Verzeichnis XXI/3) – die hij voltooide voor zijn dood vormden tevens de bekroning op zijn gehele oeuvre en gaven een duidelijke blijk van zijn kunnen. Naarmate Joseph ouder werd trok hij zich verder terug uit de openbaarheid en was voor het laatst te zien in 1808 toen hij een uitvoering van zijn eigen werk 'Die Schópfung' bijwoonde. Naast Haydn waren er nog diverse andere vooraanstaande componisten bij de uitvoering aanwezig en aan het einde van de voorstelling brachten ze een eerbetoon aan Joseph als dank voor het vele werk dat hij had verricht. Enkele dagen voor Oostenrijk voor de tweede keer zou worden bezet blies Joseph Haydn op de leeftijd van 77 jaar zijn laatste adem uit en zijn derde oratorium 'Das Letzte Gertricht' bleef hierdoor onvoltooid.

Overlijdensbericht

Joseph Haydn was vermoedelijk één van de weinige mensen die de mogelijkheid had zijn eigen overlijdensbericht te lezen terwijl hij springlevend was. Vijf jaar voor het overlijden van Joseph Haydn overleed zijn jongere broer Johan maar door een fout in heet overlijdensbericht werd niet Johans naam vermeld maar die van Joseph. Haydn zelf reageerde vrij laconiek op het voorval en betreurde het vooral dat hij geen uitnodiging had gekregen om de grote ere rouwdienst in Parijs bij te wonen anders had hij hem namelijk graag zelf gedirigeerd.

De muzikale werken van Joseph Haydn

Diverse werken van Haydn waren baanbrekend en werden dan ook de nieuwe standaard voor de componisten die na hem kwamen. Zijn populariteit werd mede bepaald door de enorme omvang van zijn oeuvre en er was dan ook vrijwel geen genre in de muziek die Haydn in zijn leven niet had gecomponeerd. Naast de vele (kerkelijke) werken componeerde hij ook nog vele opera's, symfonieën en strijkkwartetten in opdracht.

Werk algemeen

De werken van Joseph Haydn waren van groot belang voor de veranderingen die de klassieke muziek doormaakte in de achttiende eeuw. Waar de eerste werken van zijn hand duidelijke barokke invloeden hadden zoals een sobere bezetting op het gebied van de instrumenten en veel pracht en praal in de muziek, werden zijn werken in de loop der jaren steeds classicistischer. Haydn gaf met zijn werken niet alleen de aanzet voor een verandering in de muziek hij legde ook de basis voor de zogenaamde vierdelige symfonie die bestond uit een allegro – andante – allegretto en werd afgesloten met presto of rondo en leidend werd voor de componisten die na hem kwamen. Als laatste voerde Haydn ook diverse veranderingen door in het strijkkwartet. Hij plaatste de vier strijkers voor het eerst in de geschiedenis op gelijkwaardig niveau in plaats van ze alle vier een eigen stuk te geven, wat zijn muziek zeer harmonieus deed klinken.

Oeuvre

In 1957 waagde de Nederlandse musicoloog Anthony van Hoboken (1887-1983) zich aan het verzamelen van alle werken van Joseph Haydn, catalogiseerden deze en publiceerde ze in de zogenaamde 'J. Haydn, Thematisch-bibliographisches Werkverzeichnis' ook wel de Hoboken-Verzeichnis – afgekort HV – genoemd. De werken van Haydn werden in de Hoboken-Verzeichnis zowel genummerd met een opusnummer als ingedeeld aan de hand van een systeem van Romeinse cijfers, waarbij de stukken met een Romeins cijfer niet in chronologische volgorde werden opgesteld maar gebundeld werden op basis van het soort compositie. Het oeuvre van Haydn was enorm wat mede kwam door zijn vaste aanstelling en de vele opdrachten die hij daarnaast nog aannam. Met name op het gebied van missen, opera's, strijkkwartetten en symfonieën was het oeuvre van Haydn ongeëvenaard.

Werk in opdracht

Van de werken die hij in opdracht componeerde was het merendeel bestemd voor de familie Esterházy. Van de in totaal vijftien missen die Haydn componeerde waren er vijf bedoeld voor de familie Esterházy (opusnummers 9 tot en met 14) en deze werden in de Hoboken-Verzeichnis dan ook gebundeld als één groep (XXII). In de jaren 1770 tot en met 1780 schreef Haydn ook nog rond de vijftien opera's voor de vorstelijke familie, allen gebaseerd op een Italiaans libretto (tekst), en de meeste van zijn opera's werden zeer goed ontvangen. Het operagezelschap van de familie Esterházy was wereldberoemd en gaf rond de 150 optredens per jaar. Mede door het enorm aantal uitvoeringen werden de operawerken van Haydn erg populair en steeg de vraag naar zijn werk enorm na de dood van vorst Nicolaas I Esterházy.

Symfonieën

Volgens de Hoboken-Verzeichnis componeerde Haydn gedurende zijn leven 108 symfonieën maar over de symfonieën met de nummers I105 tot en met I108 bestond onduidelijkheid of ze alleen van de hand van Haydn waren. De overige 104 symfonieën die hij met zekerheid componeerde nummerde hij al zelf gedurende zijn leven en staan in de HV bekend onder de naam symfonie 1 tot en met symfonie 104. Na het overlijden van Haydn werd een groot aantal van zijn symfonieën nog met enige regelmaat ten gehoren gebracht en om zijn werken meer bekendheid te geven kregen diverse symfonieën naast een nummer ook een naam zoals zijn symfonieën nummer 6 tot en met 8 die bekend kwamen te staan onder de namen: 'Le Martin', 'Le Midi' en 'Le Soir'. Andere voorbeelden waren symfonie 26 die de naam 'Lamentatione' kreeg, symfonie 30 die bekend kwam te staan als 'Alleluia' en symfonie 104 die kortweg 'London' of 'de Londense symfonie' werd genoemd.

Strijkkwartetten

Haydns werk op het gebied van de strijkkwartetten was revolutionair te noemen voor zijn tijd. Alle 68 kwartetten die hij componeerde waren geheel verschillend zowel in het gebruik van instrumenten als in het toekennen van de rollen aan de instrumenten en hij wist de sonatevorm uit te breiden van drie naar vier delen. In zijn eerste twee werken (Opusnummers .1 en .2) volgde hij nog braaf de vaste volgorde van een sonate waarbij één viool verantwoordelijk was voor het spelen van de melodie, een tweede en altviool verantwoordelijk waren voor de vulstemmen en de cello de baslijn voor haar rekening nam, maar liet deze vorm al snel los. Van zijn derde tot en met zijn achtste werk experimenteerde Haydn er flink op los maar vanaf Opus .9 nam hij definitief afscheid van de oorspronkelijke sonatevorm en componeerde voor het eerst een sonate die bestond uit vier in plaats van drie delen. In 1772 vond er weer een belangrijke verandering in het werk van Haydn plaats die goed was te horen in Opus .20 'de Zonnekwarteten'. Haydn doorbrak in dit werk de traditionele bezetting van de instrumenten en plaatste alle vier de strijkers op gelijke hoogte. Met andere woorden de instrumenten speelde niet meer de partijen die automatisch aan hen werden toebedeeld waardoor het mogelijk was dat de tweede viool de baslijn voor haar rekening nam, de cello optrad als eerste viool en de eerste viool en altviool vulstemmen werden. Later in het stuk liet Haydn de instrumenten weer van rol wisselen wat een zeer spannend contrast opleverde. De vrije rol die Haydn toekende aan de instrumenten was niet alleen vernieuwend en baanbrekend maar werd ook de nieuwe standaard voor de componisten die na hem kwamen.