Jan Hepkes Wouda - biografie van de Friese leugenbaron

Jan Hepkes (1862-1939) was een legendarische verhalenverteller uit Surhuisterveen (Friesland). Een bijnaam van hem was 'Jan Hepkes de Leugenaar'. Dit was geen scheldnaam, maar een geuzennaam. Jan Hepkes had een groot repertoire aan virtuoze leugenverhalen vol absurdistische humor. Zijn verhalen worden vaak vergeleken met die van de Baron von Münchhausen, die als bijnaam 'de Duitse leugenbaron' had. Vandaar dat Jan Hepkes 'de Friese leugenbaron' werd genoemd. Ook worden zijn verhalen vaak vergeleken met de avonturen van Tijl Uilenspiegel.

Biografie Jan Hepkes Wouda

Zijn officiële, volledige naam was Jan Hepkes Wouda. Meestal werd hij echter Jan Hepkes genoemd. Hij werd geboren op 4 november 1862 in het Friese dorp Surhuisterveen. Jan Hepkes bleef z'n hele leven in dat dorp wonen. Hij was vrijgezel en woonde samen met z'n zus in een laag huis aan de Feikedraai. De broer en zus hadden daar een kruidenierswinkel, die vooral door de zus werd gerund. Jan Hepkes was daarnaast actief als vellen- en huidenhandelaar. Hij reisde veel rond, eerst met een hondenkar, later met een transportfiets, om handelswaar op te halen bij jagers, stropers en slagers.

Jan Hepkes was bij velen geliefd vanwege de smeuïge verhalen die hij vertelde. Als het goed weer was, zat hij vaak voor z'n huis aan het water sterke avonturen te vertellen en dan zaten er dikwijls tientallen mensen naar hem te luisteren. De bank die voor zijn huis stond en waarop hij vaak zat als hij z'n verhalen vertelde, had als bijnaam 'de leugenbank'.

Kappersstoel als praatstoel

Als Hepkes eenmaal op de praatstoel zat, dan kon hij urenlang doorgaan. Een typerende anekdote gaat over een bezoek van hem aan een kapperszaak. Hij kwam daar ’s ochtends vroeg de zaak binnen om geknipt en geschoren te worden. Toen hij in de kappersstoel zat, begon hij een geweldig verhaal te vertellen. Vele uren later, toen hij al lang geknipt en geschoren was, bleef hij nog steeds in die stoel zitten om dat verhaal verder te vertellen. Ook de kapper had al die uren veel meer interesse in dat verhaal, dan in z’n werkzaamheden. Op den duur stroomde de zaak vol met mensen die allen geamuseerd naar het verhaal luisterden, zonder dat er die middag nog iemand geknipt of geschoren werd. Pas toen het laat in de avond was, vond Jan Hepkes het tijd worden om naar huis te gaan en besloot hij een einde aan zijn verhaal te breien.

Het oeuvre van Jan Hepkes Wouda

Jan Hepkes Wouda overleed op 16 april 1939. Hij liet helaas geen verhalen na op papier; hij was puur een verteller, het vastleggen van verhalen door ze neer te schrijven, interesseerde hem niet. Doordat hij decennialang zo populair was in Surhuisterveen en verre omgeving, kenden talloze mensen in die regio zijn verhalen. Later zijn verzamelaars van volksverhalen in deze streek bij de bevolking op zoek gegaan en vonden ze nog een enorme hoeveelheid verhalen van Jan Hepkes, die ze vast konden leggen op papier of via bandopnames. De belangrijkste verzamelaars waren de Friezen Ype Poortinga (1910-1985) en Dam Jaarsma (1914-1991).

Ype Poortinga

Poortinga schreef op basis van die verhalen een fictieve biografie over Jan Hepkes in het Fries, getiteld: 'Ik ha 't ris han: It Jan Hepkes-ferhaal'. Nederlandstalige lezers kunnen verhalen van Hepkes onder meer vinden in het boek 'De ring van het licht', een bundel Friese volksverhalen van Poortinga, die door Theun de Vries in het Nederlands werd vertaald.

Münchhausen

Het hoofdstuk over Jan Hepkes in dat boek draagt de titel 'De Münchhausen van Surhuisterveen'. Jan Hepkes Wouda wordt vaak vergeleken met Baron von Münchhausen. Die baron was ook duidelijk een inspiratiebron voor hem: diverse verhalen van Jan Hepkes zijn duidelijk bewerkingen van leugenverhalen van Baron von Münchhausen. Hieraan dankt Jan Hepkes ook dat hij net als Von Münchhausen de bijnaam 'leugenbaron' droeg.

Het oeuvre van Jan Hepkes heeft echter wel meer dimensies dan alleen maar de hyperbolen, de extreme overdrijvingen die zo typerend zijn voor Von Münchhausen. Hepkes is daarnaast ook een soort 'schelm' en soms ook een rebel, die veel doet denken aan Tijl Uilenspiegel. Diverse verhalen van Jan Hepkes lijken ook rechtstreeks te zijn ontleend aan de avonturen Uilenspiegel.

Volksverhalen als inspiratiebron

Jan Hepkes gebruikte ook veel andere bestaande volksverhalen (zoals sagen en sprookjes) als inspiratiebron. Hij bewerkte zulke verhalen en in de nieuwe versie gaf hij zichzelf meestal de rol van hoofdpersoon. Toch was deze Friese leugenbaron veel meer dan alleen maar een handige plagiator die goed verhalen van anderen kon bewerken; in zijn oeuvre zitten ook heel wat originele verhalen waarin geen verwijzingen zitten naar bekende oude verhalen.

Standbeeld in Surhuisterveen

In 1986 werd er een standbeeld voor Jan Hepkes opgericht in z'n geboorteplaats Surhuisterveen. Het beeld was een initiatief van de Spaar- en Voorschotbank. Het monument werd daarom geplaatst voor het gebouw van die bank. Het werd ontworpen door beeldhouwster Suze Boschma-Berkhout. Het beeldt Jan Hepkes uit, terwijl hij (zoals hij vertelde in één van z'n verhalen) balanceert op de rug van een gigantische snoek.

Op de sokkel van het monument staat een tekst in het Fries: 'Jan Hepkes Wouda 1862-1939. Keapman en ferteller fan sterke ferhalen. Hij makke lytse dingen grut en gewoane dingen bysûnder.' (Nederlandse vertaling: Koopman en verteller van sterke verhalen. Hij maakte kleine dingen groot en gewone dingen bijzonder.)

Voorbeelden van verhalen van Jan Hepkes

Jan Hepkes de Fietser

Zijn fiets speelde een grote rol in veel verhalen van Jan Hepkes. Volgens die anekdotes kon hij op zijn zware transportfiets, waarop hij nochtans grote zakken vol voorraad droeg, vele malen harder fietsen dan de beste wielrenners ter wereld op een racefiets. Het gebeurde ooit dat Jan na afloop van een fietstocht al een kwartier thuis binnen zat, toen hij buiten ineens een opvallend geluid hoorde. Het bleek het achterwiel van z'n fiets te zijn, dat onderweg de snelheid van Jan niet bij had kunnen houden en nu pas thuis was aangekomen.

Ook vertelde Jan Hepkes dat hij tijdens een extreem zware storm op z'n fiets onderweg was en toen door de wind was meegenomen. Zwevend door de lucht had Jan nog alles onder controle: 'Ik kon gewoon sturen'. En zo vloog hij dus tijdenlang door de Friese lucht. In andere verhalen vertelde Jan Hepkes dat hij ook tijdenlang onder water, over de bodem van een rivier kon fietsen. In sommige verhalen leek z'n fiets een soort dier: als Jan Hepkes floot, dan kwam z'n fiets naar hem toe.

Het visserslatijn van Jan Hepkes

Net als Baron von Münchhausen was ook Jan Hepkes er dol op, om te vertellen over z'n extreem grote successen tijdens het jagen en vissen. Zo zwom er enige tijd een reusachtige snoek door de Surhuisterveenstervaart, die langer was dan die waterweg breed was. In een poging om hem te vangen, hing Hepkes een zware haak met een groot stuk aas in het water. De haak was verbonden aan een sterk stuk touw, dat hij vastbond aan de klink van de voordeur van z'n huis. De volgende ochtend zag hij tot z'n verbijstering dat de voordeur en het kozijn door de snoek uit z'n huis waren getrokken en dat de vis nog gewoon rustig in de vaart zwom.
Uiteindelijk lukte het Hepkes op wonderlijke wijze toch om de reuzenvis te vangen. Hij sneed vervolgens het beest open en wat vond hij in diens maag? Daar zat een levende eend op twaalf eieren te broeden.

Jan Hepkes door de wereld

Jan en z'n kameraad Wiebe waren befaamd omdat ze zo goed putten konden graven. Ooit was er in Holland een enorm grote en diepe put, die nog verder moest worden uitgediept. Jan en Wiebe werden hiervoor ingehuurd. 'Ik had nog nooit zo'n diepe put gezien', vertelde Jan Hepkes. Ze gingen voortvarend aan de slag met het verder uitdiepen van de put, tot ze opeens diep in de grond tot hun totale verbazing een deur tegenkwamen.

Ze openden die deur en wat bleek? Jan en Wiebe hadden zo diep gegraven, dat ze aan de andere kant van de wereld terecht waren gekomen: ze stonden in Amerika. Op straat kwamen ze daar Wieger Knijp tegen, een vroegere inwoner van Surhuisterveen, die vele jaren geleden naar Amerika was geëmigreerd. Jan en Wiebe liepen vervolgens nog wat rond door die Amerikaanse straten, maar uiteindelijk kwam Jan Hepkes tot de conclusie dat hij die sfeer daar in Amerika toch maar niets vond. Ze keerden terug naar de wonderlijke deur en vervolgens kropen ze door de put weer naar Holland.

Lees verder

• Baron von Münchhausen - biografie van een leugenbaron