Ype Poortinga en zijn boek over Hidde Dirks Kat

De Friese schrijver Ype Poortinga (1910 – 1985) schreef een boek over Amelander walvisvaarder Hidde Dirks Kat en zijn lotgevallen op Groenland. Het boek is in het Fries geschreven en heet 'Duveldei op Grienlan', Ruzie op Groenland, ook wel vertaald als Oordeelsdag op Groenland. Voor het Hidde Katjaar 2018, HDK2018, wordt het boek vertaald in het Nederlands, zodat het voor een groter publiek bereikbaar wordt. 'Duveldei op Grienlan' sluit aan op het dagboek dat Hidde Kat zelf over zijn reis naar Groenland en overwintering bij de 'wilden' schreef. In 2018 kwam de Nederlandse vertaling uit: 'Duivelsdag op Groenland.'

Over de lotgevallen van Hidde Kat

• Ype Poortinga
• Commandeur Hidde Dirks Kat en de walvisvaart
• Duveldei op Grienlan
• Het verhaal van Poolzee en Eskimo’s
• Kajak en urine
• Het Friese boek en HDK2018
• Duivelsdag op Groenland

Ype Poortinga

Ype Poortinga leefde van 1910 tot 1985. Hij werd geboren in Rinsumageest en stierf in Leeuwarden. Poortinga studeerde Duitse taal- en letterkunde aan de Universiteit van Groningen en had Oudnoors en Oudfries als bijvakken. De Fries werkte sinds 1938 als wetenschappelijk medewerker bij de Fryske Akademy en werd in 1953 hoofd van de woordenboekafdeling van dat instituut. In 1964 werd hij als adjunct-directeur belast met de leiding over de afdelingen taalkunde, literatuur en volkskunde. Poortinga heeft veel voor de Friese literatuur betekend. Niet alleen schreef hij zelf diverse romans, ook initieerde hij schrijversweekenden. De schrijver was zeer geïnteresseerd in Friese volksverhalen en verzamelde er duizenden, die werden vastgelegd in zeven dikke boeken.

In 1950 ontving Poortinga de Gysbert Japicxprijs, een prijs voor Friese literatuur, voor de tweedelige historische roman Elbrich. In 1967 schreef hij Duveldei op Grienlan.

Commandeur Hidde Dirks Kat en de walvisvaart

Het boek Duveldei op Grienlan verhaalt de geschiedenis van de walvisvaarder Juffrouw Clara met Hidde Dirks Kat als commandeur. De Amelander had eind 18e eeuw zelf een dagboek bijgehouden over zijn belevenissen in de jaren 1777 en 1778. Veel van de gebeurtenissen die in dat dagboek staan beschreven, zijn op een andere manier omschreven terug te vinden in het boek van Poortinga.

Duveldei op Grienlan

In Duveldei op Grienlan is niet Kat de verteller, maar de scheepsarts, de snijdokter. Hij is geïnteresseerd in de robbenjacht, de walvisvangst, het Groenlandse landschap en het klimaat en ook in de Eskimo’s die ze op Groenland tegenkomen. Eind 18e eeuw monstert hij aan op het schip van Kat en gaat mee ter walvisvaart. Hij is er niet om te harpoeneren en spek te snijden, maar om de zieke en gewonde walvisvaarders te helpen en om toe te zien op de algehele gezondheid aan boord en scheurbuik door vitaminetekort te voorkomen. De dokter ontdekt plantjes op Groenland die gezond zijn en hij leert later van de Eskimo’s de voedingswaarde van zeewier kennen.

Het verhaal van Poolzee en Eskimo’s

Het schip de Juffrouw Clara komt in het ijs van de Poolzee terecht en wordt gekraakt. De opvarenden weten ternauwernood op de ijsschotsen te springen en moeten zich in leven zien te houden met wat ze aan proviand uit het schip mee hebben kunnen nemen. Na geruime tijd op het ijs te hebben gelopen en verschillende mannen aan kou en ontberingen te hebben verloren, zien ze drie mannen in een kajak varen. Het zijn Eskimo’s die de overlevenden hebben ontdekt. Ze worden meegenomen naar de verblijven van de Eskimo’s en de snijdokter en Kat en zijn mannen leren de gebruiken van de primitieve Groenlandse bevolking kennen.

Kajak en urine

De scheepsarts beleeft zoveel en geniet zo van de omgeving en de vriendelijkheid en gemoedelijkheid van de bevolking dat hij zelfs overweegt om in Groenland te blijven. Hij maakt de winter en de korte en hevig bloeiende en energieke zomer op Groenland mee en besluit uiteindelijk toch om met Kat terug te keren naar Nederland. Het is vooral de gewoonte van de Eskimo’s om zich met hun eigen urine te wassen die hem tot dat besluit brengt. Aan die geur zal hij nooit wennen en bovendien zal hij nooit een goede kajakker en robbenvanger worden.

Het Friese boek en HDK2018

Duveldei op Grienlan werd in 1967 gepubliceerd. De eerste druk werd uitgegeven door Laverman in Drachten. De tweede druk verscheen met steun van Provincie Friesland bij De Tille in Leeuwarden. Het Friese boek is alleen nog antiquarisch te verkrijgen.

Dit boek in het Fries zal voor menig Nederlander moeilijk te lezen zijn. In het kader van HDK2018 komt er een Nederlandse vertaling van dit werk, dat op een onthullende manier de gewoonten aan boord van een walvisvaarder en het leven van de Eskimo’s in de barre kou en de zinderende zomer beschrijft. In sommige hoofdstukken wordt Bijbelse taal gebruikt door godvrezende Kat en Christelijke mensen die op Groenland een nederzetting hebben gesticht met het doel de Eskimo’s te kerstenen. Het geeft een tijdsbeeld weer. Het verhaal wordt geschreven vanuit het perspectief van de nieuwsgierige scheepsarts, iemand die niet meteen oordeelt, maar eerst observeert en geniet van wat hij bij de Eskimo’s meemaakt. Voor de Friese lezers is Duveldei op Grienlan een prachtig boek; de Nederlandse lezers moeten nog even wachten tot het Hidde Katjaar in 2018. Dan kunnen ook zij smullen van de belevenissen van de snijdokter.

HDK2018

In 2018 is het tweehonderd jaar geleden dat het dagboek van Hidde Dirks Kat verscheen. Twee kunstenaars, Egbarta Veenhuizen en Dolph Kessler, zetten in 2016 een kunstproject op met Hidde Kat in het middelpunt. Ze richten een tentoonstelling in met de titel Buro HDK2018 en enthousiasmeren verschillende andere kunstenaars tot het uitvoeren van deelprojecten: dichters voor een dichtbundel, verhalenvertellers, kajakbouwers, filmkenners voor een filmfestival en culinaire experts voor het samenstellen van een Arctisch kookboek. Het jaar 2018 moet een jaar worden vol activiteiten en evenementen rondom de figuur van Kat. Het Katjaar vindt op Ameland plaats: Hollum op Ameland is de geboorte- en sterfplek van Hidde Dirks Kat.

Duivelsdag op Groenland

In maart 2018 verschijnt de Nederlandse vertaling van Poortinga's boek. De titel is Duivelsdag op Groenland en de vertalers zijn Janke Poortinga (dochter van de Friese schrijver) en Janneke van der Meulen. Het boek is uitgegeven door Uitgeverij Bornmeer uit Gorredijk. De vertaling is opgepakt in het kader van het festival 2018, waarin Ameland het Eiland van Hidde Dirks Kat is. De presentatie van dit Nederlandse walvisvaardersverhaal, dat wel de meest vergeten schipbreuk in de Nederlandse geschiedenis wordt genoemd, is een van de activiteiten van HDK2018. De tekening op de voorkant is van de hand van Egbarta Veenhuizen. De presentatie van het boek is op 31 maart 2018 in Herberg De Zwaan in Hollum. Daarna is het te bestellen en ligt het in de boekhandels.

Lees verder

• Walvisvaarder Hidde Dirks Kat van Ameland
• Walvisvaarder en commandeur Marten Jansen van Ameland
• Commandeurshuizen met muizentandjes en tegels op Ameland
• Buro HDK 2018 en het Hidde Dirks Kat-jaar op Ameland