Mata Hari, naaktdanseres en spionne

Mata Hari, haar naam spreekt nog altijd tot de verbeelding. Geboren in 1876 in Leeuwarden kwam ze via allerlei omzwervingen terecht in het bruisende Parijs. Ze verwierf grote bekendheid met haar exotische dansen. Ze was de eerste in de geschiedenis die haar dans geheel naakt eindigde. Nog bekender is ze wellicht geworden door de rol die ze speelde in de Eerste Wereldoorlog. Beschuldigd van spionage werd ze in 1917 door de Fransen geëxecuteerd.

Jeugd, het Friese begin

Mata Hari werd op 7 augustus 1876 als Margaretha Geertruida Zelle (Griet) geboren in Leeuwarden, Friesland. Margaretha’s ouders, Adam Zelle en Antje van der Meulen, kregen na haar nog drie kinderen. Het gezin Zelle was welgesteld, vader deed goede zaken in hoeden en petten en later verdiende hij zelfs een klein fortuin aan het speculeren in olie. In 1889 kwam er een jammerlijk einde aan deze financiële voorspoed, Adam Zelle ging failliet. Het huis werd verkocht en Adam vertrok naar Amsterdam, zijn vrouw met de vier kinderen achterlatend. Een jaar later keerde Adam terug bij zijn gezin maar het was te laat om zijn huwelijk te redden. Op 4 september 1890 scheidden Adam en Antje definitief. Kort daarna, in 1891 stierf Antje. Haar kinderen werden over verschillende familieleden verspreid. Margaretha kwam terecht bij een oom in Sneek. Deze oom stuurde haar naar Leiden, naar de enige opleiding tot kleuteronderwijzeres in Nederland. Ze werd van deze opleiding gestuurd na een affaire met de schooldirecteur. Margaretha, zeventien jaar inmiddels, kreeg vervolgens onderdak bij een andere oom in Den- Haag. Wat hier haar dagelijkse bezigheden waren tot het moment waarop ze reageerde op een bepaalde advertentie, is onduidelijk.

Huwelijk, met een militair in Nederlands-Indië

Eind 1894 verschijnt er in ‘Het Nieuws van de Dag’ een advertentie opgesteld door een vriend van officier Rudolph McLeod. Deze vriend vond dat het tijd werd dat de 38-jarige McLeod zou gaan trouwen. McLeod was op ziekteverlof uit Nederlands-Indië en had daarmee twee jaar de tijd om een vrouw te zoeken. In de advertentie werd gezocht naar ‘een lief meisje met als doel een huwelijk aan te gaan’. Margaretha reageert, later verklaard ze dat ze zich altijd al aangetrokken voelde tot mannen uit het leger. Drie maanden na hun eerste ontmoeting trouwt het stel al en ze trekken in bij de zuster van Rudolph (meestal John genoemd) in Amsterdam. Op 30 januari 1897 krijgen ze hun eerste kindje, een zoon die ze Norman John noemen. Na ruim twee jaar komt er een einde aan het verlof van MacLeod en moet hij terugkeren naar Nederlands-Indië. John en Margaretha hebben op verschillende plaatsen in Nederlands- Indië gewoond. Op 2 mei 1898 werd hun tweede kindje, Louise Jeanne, geboren in Malang. Het meisje werd eenvoudig Non genoemd. In de zomer van 1899 voltrok zich een ramp. Norman John overlijdt, volgens zeggen is het jongetje vergiftigd door de baboe uit wraak voor het pak slaag dat John haar geliefde had gegeven. Het huwelijk van John en Margaretha die zo gepassioneerd begon, wordt al snel geteisterd door enorme ruzies. Na de dood van hun zoon zoeken de echtlieden troost bij elkaar en lijkt het een poosje wat beter te gaan in hun huwelijk. In 1900 krijgt John zijn pension en verhuist het gezin naar het rustige plaatsje Sindanglaja. Hier lopen de problemen tussen Margaretha en John volledig uit de hand. Margaretha is doodongelukkig in Sindanglaja en zet alles op alles om haar man over te halen terug te keren naar Nederland. Uiteindelijk geeft John toe hoewel hij weet dat ze het financieel erg moeilijk zullen krijgen in ons land. De terugkeer naar Nederland redt het huwelijk niet. Op 30 augustus 1902 wordt een scheiding van tafel en bed door de rechtbank in Amsterdam uitgesproken. Hoewel Non aan haar moeder wordt toegewezen, blijft ze bij haar vader. Margaretha verliest het contact met haar dochter en hoewel ze later in haar leven erg naar het meisje verlangd, is ze niet bereid haar carrière, minaars en luxe leventje op te geven om voor haar dochter te zorgen.

Parijs, Margaretha wordt Mata

Na haar scheiding besluit Margaretha naar Parijs te vertrekken. Daar gebeurt het tenslotte en Margaretha is ervan overtuigd dat alle gescheiden vrouwen naar Parijs trekken. In 1903 komt ze in Parijs aan en aanvankelijk probeert ze de kost te verdienen als schildersmodel. Ze heeft erg veel moeite om rond te komen. Er wordt zelfs beweerd dat ze op een gegeven moment in een chic bordeel heeft gewerkt om de eindjes maar aan elkaar te kunnen knopen. Hoe het ook zij, zeker is dat ze danste een klein kroegje in Montmarte en dat ze naar aanleiding van haar optredens aldaar in 1905 werd uitgenodigd om te dansen in de salon van de zangeres Madame Kiréevsky, een behoorlijk prestigieuze gelegenheid geliefd bij de society. Hier wordt ze ontdekt door Emile Guimet, een rijke fransman die een museum voor Oosterse Kunst had laten bouwen en naar zichzelf had genoemd. Op 13 maart 1905 maakte ze aldaar haar debuut als Mata Hari. Mata Hari is Maleis voor ‘oog van de dageraad’ of zon. Ze begon haar dans gehuld in een authentiek kostuum uit het museum, ze eindigden hem naakt. Haar optreden schijnt exotisch te zijn geweest, wervelend, dramatisch en vol religieuze overgave. Mata Hari was in één klap een succes. Haar succes bleef niet beperkt tot Parijs. Ze trad ook op in Madrid, Wenen, Monaco en Italië. Met het geld dat ze met haar optredens verdiende kon Mata zich een luxe leven veroorloven. Ze nam het er goed van en niet alleen op materieel gebied. Ze had tientallen minnaars, als gevolg van haar voorliefde voor mannen in uniformen, vrijwel altijd militairen. In interviews fantaseerde ze er lustig op los. Ze vertelde dat ze op Java geboren was en dat ze haar religieuze dansen had geleerd van priesters in een tempel. In mei 1914 verblijft Mata in Berlijn en lukt het haar een contract te krijgen bij het Metropooltheater. Ze zou vanaf 1 september een half jaar lang optreden in een opera opgevoerd in Metropool. Maar dan breekt op 28 juli, een maand na de moord op kroonprins Franz Ferdinand, de Eerste Wereldoorlog uit.

De Eerste Wereldoorlog, naïviteit en/of spionage

Begin augustus 1914 vertrekt Mata Hari uit Berlijn, het is er niet meer veilig voor buitenlanders. Ze komt terecht in Den-Haag waar ze, zo zonder veel geld (ze had het geld dat ze zou krijgen bij het Metropool van te voren al bijna allemaal uitgegeven), zich al snel verveeld. Begin 1915 verkondigt ze dat ze terug gaat naar Parijs, een behoorlijke onderneming in oorlogstijd aangezien Parijs vanuit Nederland alleen via een door de duikboten gevaarlijke reis over zee te bereiken is. De Duitse consul Karl Cramer die op de één of andere manier van Marta’s voornemen op de hoogte is, brengt haar in mei 1915 een bezoek en vraagt haar In Parijs voor de Duitsers te gaan spioneren. Mata stemt toe en krijgt de spionnennaam H 21 toebedeeld. In mei 1916 vertrekt Mata naar Frankrijk. Wat Mata nu daadwerkelijk voor informatie aan de Duitsers heeft doorgespeeld blijft tot op de dag van vandaag onduidelijk. Feit is dat ze datzelfde jaar haar diensten aanbied aan de Franse veiligheidsdienst. Ze beschouwt Frankrijk tenslotte als haar tweede vaderland. Ze wordt dan echter al in de gaten gehouden als verdachte van spionage voor de Duitsers. Op 13 februari 1917 wordt Mata Hari door de fransen gearresteerd op verdenking van spionage. Ze wordt vele malen langdurig verhoord door kapitein Pierre Bouchardon wat op 24 juli 1917 resulteert in een proces tegen Mata. Het proces duurt niet lang, al de volgende dag wordt het vonnis voorgelezen. Ondanks de niet erg overtuigende bewijslast tegen Mata wordt ze tot haar grote schrik ter dood veroordeeld. Op 15 oktober 1917 wordt Mata vroeg in de morgen gewekt. Ze trekt haar mooiste kleren aan, heeft een gesprek met de dominee en schrijft nog enkele brieven. Dan wordt ze met de auto naar het kasteel Vincennes (vlakbij Parijs) gebracht. Om kwart over zes wordt ze naar de executieplaats gebracht waar twaalf soldaten klaarstaan. Mata weigert zich aan een paal vast te laten binden en ook weigert ze zich te laten blinddoeken. Even later klinken er schoten en valt Mata’s met kogels doorzweefde lichaam levenloos neer.

Na Mata’s dood, mythevorming en veranderend licht

Mata Hari spreekt nog steeds, meer dan negentig jaar na haar dood, tot de verbeelding. De visie op haar daden en leven is in de loop van de tijd wel veranderd. Direct na de dood van Mata Hari begon de mythevorming rond haar persoon. Na haar executie ontstonden verhalen dat ze helemaal niet dood was. Ze zou vlak voor de soldaten hun kogels zouden afvuren haar jas hebben uitgetrokken en haar lichaam hebben getoond. De soldaten, verbijsterd door de aanblik, zouden vergeten zijn te schieten zo Mata de gelegenheid gevend te vluchten. Ook was er in 1929 het verhaal dat Mata Hari bewusteloos zou zijn aangespoeld op een strand in een plaatsje nabij Bordeaux.
De boeken die over Mata Hari verschenen tot ruwweg de jaren zestig van de vorige eeuw schilderden Mata af als een verderfelijke, fatale vrouw die haar seksualiteit gebruikte om mannen in het ongeluk te storten. Daarna werd het beeld is genuanceerder en kregen Mata de danseres en Margaretha de Friese vrouw ook aandacht. Zo heeft het Fries Museum in Leeuwarden heeft een permanente Mata Hari tentoonstelling die in 1996 is geopend is. Of en in hoeverre Mata zich daadwerkelijk schuldig heeft gemaakt aan spionage of dat ze opgeofferd is door de Fransen om het moraal onder de bevolking wat op te krikken door een zondebok te executeren, komen we misschien te weten wanneer in 2017 honderd jaar na haar dood, haar dossier wordt vrijgegeven.