Boeken: kwetsbare boeken

Wie schrijft, die blijft. Die uitdrukking bevat zeker een kern van waarheid. In de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag bevinden zich handschriften uit de middeleeuwen. Het perkament waarop ze geschreven zijn is niet door de tand des tijds aangetast. Helaas zijn boeken die gedrukt zijn na 1860 veel kwetsbaarder. Vocht, zuur en schimmels zijn geduchte vijanden van boeken. Aangetaste boeken kunnen schadelijk zijn voor de gezondheid.

Kwetsbaar nieuw papier

Op perkament geschreven boeken zijn goed houdbaar. Nadeel was dat voor een enkel boek de huid van meerdere koeien nodig was. Deze huid moest bovendien eerst nog zorgvuldig worden bewerkt, alvorens hij geschikt was om op te schrijven. Toen omstreeks 1450 de boekdrukkunst werd uitgevonden, schakelde men over op papier. Het papier werd eeuwenlang vervaardigd uit lompen. Ook de op dit papier gedrukte boeken zijn niet of nauwelijks aangetast door de tand des tijds. Toen er in 1860 de productie van boeken sterk toenam, door de introductie van de door de stoommachine aangedreven drukpers, schakelde men over op uit houtvezel vervaardigd papier. Helaas is dit papier wel gevoelig voor de tand des tijds. Veel boeken die na 1860 zijn vervaardigd zijn inmiddels verloren geraakt. Vocht, zuur en schimmels zijn geduchte vijanden van oude boeken. Aangetaste oude boeken kunnen schadelijk zijn voor de gezondheid van boekenliefhebbers.

Verzuurde boeken

Boeken die op houthoudend papier zijn gedrukt vernietigen zichzelf. De boeken worden na verloop van tijd van binnenuit aangevreten. Pak maar eens een boek dat gedrukt is voor 1960 uit de boekenkast. De kans is groot dat je een zuur riekend boek in handen hebt, zeker als dat boek gedrukt is op goedkoop papier met veel houtvezels, te herkennen aan de vergeelde kleur. Kranten worden ook op goedkoop papier gedrukt. Een krant die in een raamkozijn ligt vergeelt al na een paar weken, gaat stinken, en valt vervolgens gedeeltelijk uit elkaar.

Het bewaren van op zuurhoudend papier gedrukte boeken

Op houthoudend papier gedrukte boeken kunnen beschermd worden tegen invloeden van buitenaf door ze te bewaren in luchtledige ruimten of in vrieskelders. Dit is echter geen oplossing, want ze kunnen dan niet meer gebruikt worden. Dus moet er naar een andere oplossing worden gezocht. Helaas is er nog geen methode ontdekt die het mogelijk maakt om verzuurde boeken te ontzuren. Als die methode wel wordt ontdekt, zijn we nog niet van het probleem verlost. Is men bereid om vele miljoenen uit te trekken om zoveel mogelijk verzuurde boeken van de ondergang te redden?

Zuurvrij papier

Boeken kunnen gedrukt worden op zuurvrij papier. Probleem is dat goedkoop zuurvrij papier er niet mooi uitziet. Natuurlijk bestaat er ook mooi uitziend zuurvrij papier, maar dat is helaas veel duurder dan zuurhoudend papier. Als boeken dus voornamelijk op er mooi uitziend zuurvrij papier worden gedrukt, zal de verkoop van boeken ongetwijfeld worden gehalveerd. Boeken kunnen ook gedrukt worden op geheel synthetisch papier. Dit papier is echter nog duurder dan zuurvrij papier, en het voelt ook aan als plastic.

Vocht als vijand

Het klinkt misschien raar, maar boeken drinken vocht. Als in een bibliotheek, waar het 16 graden is, de luchtvochtigheid stijgt van 57 naar 63 procent, wordt door een duizend ton boeken 10.000 liter water gedronken. Gevolg is dat de boeken klam aanvoelen. Bovendien neemt het gewicht op de planken aanzienlijk toe. Al dat vocht leidt tot schimmelvorming, wat weer aantrekkelijk is voor allerlei boektorren. Vocht is dus een serieuze bedreiging voor boeken. In een bibliotheek is een goede klimaatinrichting daarom zeker geen overbodige luxe.

Verschimmelde boeken

Boeken kunnen ook aangetast worden door schimmels. Verschimmelde boeken kunnen schadelijk zijn voor de gezondheid. Zo kan Pincillia (een schimmelsoort) long- en gehoorkwalen veroorzaken. Pencillium rubrum kan leiden tot fatale vergiftiging van zoogdieren.

Oude boeken kunnen allerlei zwammen herbergen. De Aspergillus zwam kan de oorzaak zijn van leverdegeneratie en uiteindelijk van afsterven van de lever. De Alternia zwam doodde bij een experiment 90 % van de proefratten. Deze zwam is niet dodelijk voor de mens, maar kan wel huid, haar en nagels laten verschimmelen. De giftige zwam Chalosperium acremonium kan veel grotere schade veroorzaken. Liefhebbers van oude boeken kunnen een hersenvliesontsteking krijgen, die blijvende schade aan het zenuwstelsel tot gevolg kan hebben.

Schadelijke insecten

Sommige insecten zijn venijnige boekeneters. Enkele bekende boekverdelgende insecten zijn de boekenwurm, boekenluizen, motten, torren, termieten, kakkerlakken en krekels.

Kleine beestjes kunnen grote schade aanrichten. Zo is de European dumpwood termite, een grote mier die zich gelukkig zelden ten noorden van Parijs vertoont, in staat om een boek geheel te laten verdwijnen. Motten eten geen papier, maar ze zijn wel tuk op bindgaren en bindlinnen. De gewone Europese huiskrekel is een veelvraat. Hij eet zijde, nylon, wol en papier. Torren hebben doorgaans een voorkeur voor in leder gebonden boeken. Hun gekauw kan een boekomslag uiteen laten vallen, en tot overmaat van ramp laten ze tijdens hun vernietigende werk ook nog ontlasting achter.

Bescherming van het eigen boekenbezit

Stel dat je een boekenvriend bent met een goed gevulde boekenkast, kun je dan iets doen om je bezit in goede staat te houden? Zorg dan in ieder geval voor een zo gelijkmatig mogelijk klimaat en een zo laag mogelijke vochtigheidsgraad. Vermijd klimaatwisselingen en tocht. Helaas kunnen boeken niet goed tegen de droge hitte van de centrale verwarming. Constante kou doet nog het minste kwaad. Maar wie gaat er nou in de kou te zitten om het kostbare eigen boekenbezit te beschermen?

Reddeloos verloren boeken

In de jaren vijftig verschenen de eerste prisma-pockets. Erg goedkoop, mede door gebruik van slecht papier en smerige lijm. Ook nu worden er door uitgevers veel op slecht papier gedrukte boeken aangeboden; eenmalige aanbiedingen voor nog geen tien euro. Goedkope boeken stillen de leeshonger, maar leiden ook tot een bedreiging van het gedrukte boek. De levensduur van het boek wordt helaas steeds korter.