Freakshow, een rondtrekkend circus met afwijkende mensen

Een freakshow, is een naam voor een show waarin mensen met vaak een ziekte en daardoor een lichamelijke afwijking, heel veel geld konden verdienen. In de zeventiende eeuw bestond al de fascinatie voor misvormde mensen die aanschouwd konden worden. In de negentiende eeuw nam het de vorm aan van een professioneel geleid groots circus. Hoewel het voor sommige mensen in zekere zin een redding was om op te treden, omdat er geld mee verdiend kon worden, was het ook vaak een vernederend leven. Na verloop van tijd stond de ethiek van het uitbuiten van zieke of misvormde mensen ter discussie. Later werd het geld verdienen aan zieke of misvormde mensen wettelijk verboden. De aandacht voor het circus had toen al afgenomen.

Wat is een freak

Mensen met vier benen, drie borsten, ontbrekende ledematen, schubben, bulten, een mensenrug waaruit een weelderige staart groeit, een jongen die op een hond lijkt, een vrouw die op een vogel lijkt, een familie met een olifantenhuid, reuzen, dwergen, extreem dikke of angstaanjagend magere mensen; ze bestaan echt en werden freaks genoemd. Ze waren allemaal te zien in de negentiende eeuwse freakshows.

In Nederland werden mensen met een zeer afwijkend uiterlijk die optraden ook wel 'menselijke monsters' genoemd. Het Engelse woord freaks heeft meer algemene bekendheid en wordt daarom in dit artikel gebruikt.

De eerste kleine optredens

Al in de zeventiende eeuw bestond de fascinatie voor misvormingen en werd daar geld aan verdiend. Het verdienmodel had toen nog niet de vorm van een rondtrekkend circus zoals in de negentiende eeuw, maar betrof meer een individuele variant. Een van de eerste freaks, die bij naam en toenaam bekend is, was de Italiaanse Lazarus Colloredo. Hij trad op met zijn stille tweelingbroer Joannes, die ondersteboven uit zijn buik groeide.

De negentiende eeuwse bloei van freakshows

Na de Amerikaanse burgeroorlog (1861-1865), kwam er een enorme stroom immigranten vanuit het armer wordende zuiden naar het economisch bloeiende noorden van Amerika. Ook vanuit Europa vestigde men zich in Amerika. Het gevolg was een verstedelijking. Binnen een halve eeuw was de bevolking in de steden met vijf vermenigvuldigd. Mensen, vooral de arbeidersklasse, leefden onder armoedige omstandigheden dicht op elkaar. De enige manieren van vermaak die werden geboden, waren de openbare parken en het volksamusement. Het volksamusement had twee vormen, maar beide vormen hadden te maken met freaks. In de eerste versie, het kwartjesmuseum, waren rariteiten te zien. Het ging dan om plaatjes van misvormingen of om vreemde objecten op sterk water. De tweede vorm van volksamusement was het rondtrekkend circus, waarin behalve gewone mensen met een aangeleerde act, ook mensen met een aangeboren uiterlijke afwijking een attractie vormden.

Hoe kwamen freakshows aan hun artiesten

De afwijkende mensen kwamen in contact met het circus door het gesproken woord, door briefcontact of door weekbladen en pamfletten. Ook trokken circuseigenaren zelf de wereld rond op zoek naar bijzondere mensen voor hun shows. Het gebeurde ook dat mensen zichzelf of hun kinderen aanmeldden, omdat ze wisten dat er ondanks een misvormd lichaam, of ziekte via een freakshow toch nog geld verdiend kon worden. Het familielid zou in plaats van een last een bron van inkomsten zijn. Een enkeling stierf dan ook als miljonair.

Een voorbeeld hiervan is de Siamese tweeling Eng en Chan. Nadat hun geld op was, boden zij zichzelf weer aan bij een rondtrekkend circus. Toen zij stierven, lieten zij miljoenen dollars na aan hun vrouwen en eenentwintig kinderen.

Phineas T. Barnum, een beruchte freakshow eigenaar

Een van de bekendste eigenaren van freakshows, al dan niet omdat hij zijn publiek vaak voor de gek hield, is Phineas Taylor Barnum (1810-1891) zakenman en politicus. Hij was de eerste grote ondernemer die winst zag in het massaal georganiseerd exploiteren van menselijke afwijkingen, freaks, voor volksamusement. Zijn succes bestond uit een circus met de levende wezens die aanschouwd konden worden, als ze een optreden deden. Het vermaak bestond niet langer uit stilstaande rariteiten op sterk water, zoals daarvoor. Hij bezocht met zijn rondtrekkend circus zelfs koningshuizen over de hele wereld en verdiende veel geld. Hij stond erom bekend dat hij de acts aantrekkelijker maakte met een spectaculair verhaal. Soms betekende dit een levenslange vernederende act voor de artiest.

Vernederende acts

Fedor Jeftichew, een Russische jongen die leed, zoals we nu weten aan hypertrichosis, wat extreme overbeharing veroorzaakte, leek door de aandoening op een hond. Phineas T. Barnum bedacht daarbij het verhaal dat de jongen was opgevoed door wolven. Hij zou nog altijd wild zijn en als het publiek hem boos maakte, zou hij blaffen. Een populaire, maar vernederende act, waar de verlegen jongen veel geld mee verdiende.

Een andere vernederende act werd opgevoerd door de Amerikaan William Henry Johnson. Phineas T. Barnum gaf hem de naam, Zip, the pinhead, het punthoofd. Om zijn eigenaardige punthoofd te accentueren werd zijn hoofd kaalgeschoren, met alleen een plukje haar, bovenop zijn hoofd. Het verhaal dat Phineas T. Barnum bij hem verzon was dat hij uit een Afrikaanse wilde oerstam kwam en eigenlijk een missing link was tussen mens en aap. In het circus kreeg hij de opdracht zich te gedragen als een zwakbegaafde agressieve wilde man. Later werd hij iets minder wild en werd er een komische act aan toegevoegd, maar hij bleef een zwakbegaafde man spelen. Ook buiten het circus hield hij deze act vol. Het vele geld dat hij daarmee verdiende, kan als zwijggeld beschouwd worden. Hij heeft zesenzestig jaar lang, vierentwintig uur per dag gedaan alsof hij zwakbegaafd was. Hij verdiende er miljoenen dollars mee.

Dubieuze acts tegen betaling

Een gevolg van het soms vele geld wat verdiend kon worden, door circuseigenaar en artiesten, was dat een aandoening overdreven kon worden en soms werd een aandoening zelfs geforceerd. Het verhaal gaat dat kinderen met een groeiachterstand, werden gebaad in gin en ook gin te drinken kregen. Gin zou de groei tegenaan. Hoe kleiner de dwerg, hoe meer publiek. Ook werd er gelogen over de leeftijden van ‘dwergkinderen’. Om de groeiachterstand nog indrukwekkender te maken, werd het kind ouder gemaakt dan het in werkelijk was.

Ook werden er trouwerijen tussen freaks gearrangeerd die publiekelijk, tegen betaling, bezocht konden worden.

De ethiek van freakshows

In de loop van de twintigste eeuw, stond het ethische vraagstuk van het uitbuiten van afwijkende of zieke mensen ter discussie. Men vond dat de mensen uit freakshows als gewone mensen beschouwd en behandeld moesten worden en niet meer als freaks. Het woord freak moest ook afgeschaft worden.

De populariteit van freakshows neemt af

De freakshows werden minder populair door de ontwikkeling van de medische wetenschap. Het mysterieuze, het choquerende van de afwijkingen, verdween. De aandoeningen konden medisch verklaard worden en werden soms zelfs gedeeltelijk genezen. Door de technische ontwikkelingen in de twintigsite eeuw, hoefde men niet meer naar het circus voor betaald vermaak, het werd mogelijk om thuis plaatjes te bekijken en nog iets later was er de tv. Uiteindelijk kwamen er wetten die het exploiteren van misvormde mensen verbood.

Hoewel het in de twintigste eeuw verboden is om mensen vanwege hun afwijkende uiterlijk te exploiteren, lijken sommige tv-programma's toch te scoren met het showen van afwijkende lichamen. Vaak gaat het om extreem dikke mensen, die lijden aan morbide obesitas.