Kamishibai - Japanse verteltraditie met theatertje

De Kamishibai is een Japanse verteltraditie waarbij een houten theatertje en platen met gekleurde tekeningen worden gebruikt om een verhaal te vertellen. Het is een schuiftheater en een orale verteltraditie die is overgewaaid naar vertellers over de hele wereld. De Kamishibai lijkt op een kleine poppenkast, maar heeft nog meer van een prentenboek. De verteller gebruikt geen poppen maar afbeeldingen, die één voor één uit het houten theatertje worden geschoven. Elke plaat laat een cruciaal moment uit het verhaal zien.

Van verteltraditie naar eigentijds gebruik

• Japanse verteltraditie Kamishibai
• Theatertje met tekeningen
• Theater met snoep aan de fiets
• Armelui’s theater
• Cliffhanger
• Verhaal vertellen met de Kamishibai
• Kracht van de Kamishibai
• De vertelplek
• De vertelling
• Maken van een Kamishibai
• De Kamishibai tot slot

Japanse verteltraditie Kamishibai

Kamishibai is een verteltechniek die in de 9e eeuw in Japan is ontstaan. Het is een vertelvorm waarbij een klein schuiftheatertje wordt gebruikt. Het waren boeddhistische priesters die met een vertelkastje en getekende rollen verhalen vertelden aan het publiek. De toehoorders bestonden uit leken en ongeletterden aan wie door middel van de tekeningen op de rollen moraal kon worden bijgebracht. Na de priesters en monniken kwamen de Etoki, vertellers die meer wereldse verhalen via prenten brachten. In de 17e tot begin 20e eeuw ontstond het straatoptreden met verhalen die via prenten werden verteld.

Butai

De traditionele Japanse vertelvorm heeft tekeningen, platen, waarop scenes van het verhaal staan weergegeven. ‘Kami’ betekent papier en ‘shibai’ betekent drama. Kamishibai is dus papierdrama of voorstelling met papier. Het verhaal is het drama dat de verteller vertelt en het papier zijn de platen die gebruikt worden. In Japan heet het kastje zelf butai.

Kyokan

De Japanse verteller gaat uit van het verhaal en stelt daarbij niet zijn eigen ego op de voorgrond. Voorop staat de eigenheid en sfeer van het verhaal en niet het acteertalent van de verteller. In het Japans heet deze grondhouding ‘kyokan’ dat ‘het delen van emoties’ betekent of ‘verbondenheid door empathie’.

Theatertje met tekeningen

Het theatertje is 50 cm breed en 35 cm hoog. Er passen tekeningen op A3-formaat in. De verteller schuift de tekeningen één voor één door het kastje, waardoor telkens een nieuwe scene tevoorschijn komt. De tekeningen geven houvast aan de verteller en de kinderen horen het verhaal en zien de tekeningen erbij. Het is als een verstilde tekenfilm. De Japanse vertellers lezen het verhaal voor dat achterop de tekeningen staat. Een geoefend verteller kan aan de hand van de platen het verhaal uit het hoofd vertellen.

Theater met snoep aan de fiets

Kamishibai is vanuit Japan overgevlogen naar andere streken. Het theatertje kan op een tafel of een kist worden geplaatst, maar het kan ook op de bagagedrager van een fiets worden gezet, zodat je er buiten mee kunt vertellen en mobiel bent. In Japan was het fietsend theatertje enorm succesvol in de jaren 20 tot 50 van de vorige eeuw. De Kamishibai-verteller trok als een marskramer rond met zijn theatertje dat uit een kist kwam dat achterop de fiets was gemonteerd. In die kist zaten ook nog allerlei lekkernijen en ook aan de fiets hing snoep. Daar verdiende de verteller het meeste aan. De verteller trok van plein naar markt naar hoek van de straat en lokte publiek door met houten klappers, hyoshigi, te klepperen en de aandacht te trekken. De kinderen herkenden al snel het geluid en kwamen op de verteller af. Het snoepgoed werd verkocht en wie iets kocht kreeg de beste plaats voor de vertelvoorstelling.

Hyoshigi
Hyoshigi is een Japans percussie-instrument dat bestaat uit twee stukken hardhout of bamboe, samengebonden aan een stuk touw. De houtjes kunnen tegen elkaar worden geslagen of er wordt met beide houtjes tegelijk op de grond geroffeld. Het luidt in Japan het begin en het einde van een voorstelling of festival in. Bij de Kamishibai werd het speciaal gebruikt om kinderen te attenderen op het begin van de snoepverkoop in combinatie met een vertelling. De hyoshigi werd in Japan ook gebruikt door de nachtwaker.

Armelui’s theater

In de jaren 30, in de tijd van economische depressie, was de Kamishibai armelui’s theater. Tijdens de Tweede Wereldoorlog bood het vermaak aan de mensen die scholen in schuilkelders. De vertellers waren in die jaren tevens de reporters van het laatste oorlogsnieuws.

Cliffhanger

De Kamishibai-verteller vertelde een of twee verhalen en stopte niet zelden bij een spannend moment. “En toen … En dat horen jullie volgende week, want dan sta ik hier weer.” Met de cliffhanger deed hij aan klantenbinding en was hij de volgende week verzekerd van publiek. Met de rijzende welvaart in Japan werd Kamishibai meer en meer geassocieerd met armoede en achterlijkheid. De opkomst van de televisie was de dood in de pot voor de verteltraditie op straat. De verhalenvertellers stapten in de wereld van de stripverhalen.

Verhaal vertellen met de Kamishibai

Het vertellen van een verhaal met de Kamishibai gaat volgens een eenvoudig principe. Voordat je begint steekt de verteller alle platen van het verhaal in goede volgorde in het theatertje; de platen zijn genummerd. Op de platen staan cruciale momenten uit het verhaal afgebeeld. Telkens wanneer het verhaal een wending neemt, verschuift de verteller de plaat en komt de volgende scene in beeld.

Aan de achterkant, die net als de voorkant open is, kan de verteller de tekst van de eerste plaat lezen op de achterkant van de laatste. Op die achterkant staat ook een kleine afbeelding, die als steun voor de verteller kan dienen. Het is als het ware een spiekbriefje. Als dat verteld is wordt de voorste plaat verplaatst naar de achterkant. Op plaat 1 staat de tekst die hoort bij plaat 2 en zo volgt de verteller het verhaal. Het is niet nodig om woordelijk te vertellen wat achterop de plaat staat, als de lijn van het verhaal maar wordt gevolgd. De verteller blijft niet achter de kast staan, maar staat ernaast om eventueel iets op de plaat aan te kunnen wijzen. Een verhaal in een Kamishibai bestaat uit tien tot twaalf tekeningen.

Kracht van de Kamishibai

Een verhaal kun je op verschillende manieren vertellen: uit het hoofd, met een boek op schoot, met theater en met een verteltheatertje. Heel veel prentenboeken lenen zich voor het vertellen op deze manier; met het houten theatertje wordt een nog groter dramatisch effect bereikt dan met het boek alleen. De Kamishibai brengt de kinderen in contact met de kracht en magie van verhalen en tekeningen. Het theatertje is niet heel erg groot, maar groot genoeg om een grote groep kinderen ervan te kunnen laten genieten. Zo’n verteltheater biedt daarbij iets extra’s. De kinderen kunnen zich via het theatertje laten verrassen door de platen en het verhaal.

Waarvoor gebruik je een Kamishibai

De Kamishibai kan voor verschillende doeleinden worden ingezet:

• als aangenaam tussendoortje;
• als ondersteuning bij de taalles;
• als inleiding van een thema;
• voor het doorgeven van (lokale) verhalen.

Taalontwikkeling

Theater, zingen en verhalen vertellen zijn goede instrumenten om de kinderen kennis te laten maken met taal. Het interactieve element helpt: het vraag- en antwoordspel, het laten beschrijven van de tekening en het stimuleren om zelf creatief bezig te zijn met taal en beelden. De Kamishibai is daarbij een uitstekend middel, omdat het over taal en tekenen gaat. Het ene kind zal zich meer thuis voelen door de taal en het andere kind zal zich meer aangesproken voelen door de tekeningen; weer een ander wil het liefste voor een groep vertellen. Al die kinderen krijgen hun kans bij de Kamishibai. Het is goed voor de:

• taalontwikkeling;
• leesbevordering;
• ontwikkeling van taalplezier;
• ontwikkeling van de creativiteit.

De vertelplek

De vertelplek met een Kamishibai kan op een braderie of straatfestival zijn, op de hoek van de straat, op het plein of binnen. De Kamishibai is bij uitstek een straattheatertje dat ook heel goed binnen gebruikt kan worden: in de huiskamer, in een kleine zaal of in de klas. Buiten moet je het doen met de elementen en je eigen stem die kan verwaaien. De kring om de Kamishibai moet daarom niet te groot zijn. In de klas, het zaaltje of huiskamer kan een theatersfeer worden gecreëerd door de gordijnen te sluiten en een lamp op de Kamishibai en de verteller te richten. De kinderen zitten op de grond op kussens of in de klas op hun stoeltjes en de Kamishibai staat op een niet te hoog tafeltje.

De vertelling

De vertelsessie kent een korte introductie en het verhaal zelf. Ter introductie wordt kort verteld over de Kamishibai en waar de traditie vandaan komt. Ook wordt het verhaal geïntroduceerd en aangegeven wie de auteur en wie de illustrator is. Het verhaal zelf volgt de lijn van tekeningen en de verteller geeft daar levendigheid aan door stembuigingen, expressieve gezichtsuitdrukkingen en het vraag- en antwoordspel met de kinderen. Ook kan er muziek en een liedje worden ingevoegd. Om het extra spannend te maken kan een plaat snel of juist tergend langzaam uit de Kamishibai worden geschoven.

Tips

Enkele tips voor het gebruik van de Kamishibai:

• Is de vertelling binnen, zet dan de Kamishibai op een tafel waaroverheen een doek is gelegd om het theatrale effect te vergroten;
• een spotlicht op het theatertje vergroot het theatrale effect;
• begin met de deurtjes dicht;
• de eerste plaat is de titelplaat, als die is verschoven begint het verhaal;
• druk met de linkerhand zacht op de plaat en schuif hem opzij, met de rechterhand wordt de plaat uit het kastje genomen;
• vertel je het verhaal in eigen woorden dan heb je de achterkant niet nodig en kan de plaat achter het theatertje worden gelegd;
• met een kamishibai ben je meer verteller dan voorlezer en daarom sta je naast de kast om samen met de kinderen naar de prent te kijken;
• de vertelplaten zijn ook zonder de Kamishibai te gebruiken, de verteller zit dan voor het publiek met de platen op de knie;
• op de platen is veel te zien, geef de kinderen de ruimte om vragen te stellen.

Maken van een Kamishibai

De Kamishibai is zelf te maken en ook kant en klaar te koop. Net als de platen. Van diverse verhalen zijn er platen in de handel die zo in de Kamishibai gebruikt kunnen worden. Voor het maken van een Kamishibai zijn op internet diverse bouwtekeningen te vinden. Het theatertje kan gemaakt worden van een kartonnen doos, mdf of multiplex.

De Kamishibai tot slot

De Kamishibai wordt met twee deurtjes dichtgeklapt. Dat is het einde van de voorstelling. Er zijn ook vertelkastjes met gordijntjes, die langzaam open en dicht kunnen worden geschoven. Na een voorstelling in de klas of in de bieb kun je de kinderen een vervolg op het verhaal laten verzinnen of het verhaal in eigen woorden, zonder de platen, laten navertellen. Er is heel veel mogelijk om een mooie afronding dan wel een leerzaam vervolg te maken op de voorstelling. De kinderen kunnen bijvoorbeeld de platen in een andere volgorde leggen en dan een nieuw verhaal maken. Voor een buitenvoorstelling is dit minder geschikt, maar in de klas zijn er rond de Kamishibai nog uren te vullen, inclusief het maken van een eigen mini-Kamishibai van karton.

Lees verder

• Drut'syla – verhalenverteller in de Joodse traditie
• Wereldverteldag - World Storytelling Day
• Verhalen vertellen – 23 tips voor een boeiende vertelwijze