Labyrinten en doolhoven

Er bestaan zowel doolhoven als labyrinten. Wordt met die twee termen hetzelfde bedoeld of onderscheiden beide zich van elkaar? De twee begrippen zijn in ieder geval onder te brengen in de categorie raadsels en symbolen. Maar wat is een doolhof nu eigenlijk en wat verstaan we onder een labyrint? Onderstaand artikeltje probeert deze begrippen wat meer uit te diepen.

Spiralen en lijnpatronen

Doolhof-achtige lijnpatronen en spiralen horen tot de vroegste abstracte afbeeldingen die mensen maakten. Het zijn de eerste afbeeldingen van ideeën en ze ontstonden naast of kwamen in de plaats van gebeurtenissen uit het leven zoals jachtpartijen of veldslagen. Bijzonder is dat spiralen en lijnpatronen op dezelfde tijd in verschillende delen van de wereld verschenen. Er zijn doolhofachtige voorstellingen van dezelfde ouderdom gevonden in Arizona, India, Sumatra en Europa. Dat betekent dus dat ze elkaar in de meeste gevallen niet wederzijds hebben kunnen beïnvloeden.

Wat is een doolhof?

Een doolhof wordt ook wel een dwaaltuin genoemd, al is die laatste term wat minder gangbaar. Zo'n dwaaltuin of doolhof bestaat uit een stelsel van paden waardoor je in die hof uren kunt dwalen, want het is erg moeilijk er de weg te vinden. Het doel van een doolhof of dwaaltuin zou kunnen zijn zo snel mogelijk en via de kortste route het hart ervan te bereiken of er zo snel mogelijk uit te komen door de juiste koers te volgen. In dat geval zijn er aanwijzingen of afbeeldingen geplaatst die met elkaar een verhaaltje vertellen. Dikwijls is het dan de bedoeling een soort puzzel op te lossen. Echter wat het werkelijke doel van een doolhof is blijft tot op heden een raadsel. Heel vaak is in het hart van de doolhof iets geplaatst waar mensen graag naar toe willen. Dat kan een uitkijktoren zijn, waardoor je een overzicht over de dwaaltuin krijgt en/of kunt genieten van een mooi uitzicht. Er kan echter ook een imponerend beeld zijn neergezet of een verstilde waterpartij zijn aangelegd.

Soorten doolhoven

Er zijn vele soorten doolhoven. Je vindt ze van religieus symbool tot puur amusement. Heel uniek is echter dat er over de hele wereld en in alle culturen doolhoven bestaan.

Religie

Een doolhof kan in verband staan met religieuze ideeën over dood en wedergeboorte. Er hoorden lenterituelen bij om vruchtbaarheid af te smeken na de lange afwezigheid van de zon.

Keisteendoolhoven

Er zijn samenlevingen (zoals bijvoorbeeld in Scandinavië) die doolhoven vormden van plaggen of keistenen. Deze doolhoven werden gebruikt voor rituele dansen tijdens de voorjaarszonnewende. Een keisteendoolhof bevindt zich in Kugsoren in Zweden. Keisteendoolhoven werden niet alleen gebruikt voor vruchtbaarheidsriten en vruchtbaarheidsdansen maar ook voor 'vissersmagie' om de winden te kunnen beheersen. Een plaggendoolhof in Alkborough in Humberside (Engeland) is Julian's Bower.

Doolhoven op graftomben en monumenten

Oude samenlevingen in Zuid-Europa sneden afbeeldingen van doolhoven in het steen van graftomben en monumenten. Bewaard gebleven is een prehistorisch doolhofpatroon. Het is een ingekerfd patroon aan de ingang van een rotsgraf in Luzzanas op Sardinië. Het ingekerfde doolhofpatroon stamt uit 2500-2000 voor Christus en is misschien wel de oudste voorstelling van een doolhof of labyrint.

Folkloristische riten

Doolhoven werden ook in flolkloristische riten gebruikt die de opvolgers waren van vruchtbaarheidsriten. In Engeland gebruikte men de plaggen of keistenen doolhoven tijdens paas- en meifeesten. Tot aan de 19de eeuw waren spiraaldansen populair. Hierbij dansten jonge mannen en vrouwen naar het midden en weer naar buiten. In Europa vinden nog steeds doolhofdansen plaats. Deze dansen gaan terug op de oude kraanvogeldans of geranos die Theseus en de zijnen op het eiland Naxos gedanst zouden hebben om zijn ontsnapping uit het Minotaurus labyrint te vieren.

Maar niet alleen in Zuid-Europa, ook in Engeland vindt men afbeeldingen van doolhoven in het steen van graftomben. Zo bevindt zich bij het Engelse dorp Alkborough een grafsteen met een doolhof erop. Die grafsteen is in bezit van een dorpsheer die goed voor het onderhoud van de middeleeuwse doolhof zorgde.

Sierpatroon op kleding

Doolhoven werden (en worden nog steeds) ook gebruikt als sierpatroon op kleding. Op een portret dat in 1510 geschilderd werd door Bartolomeo Veneto, is de kleding op het middenpand versierd met een doolhof. Op de mouwen ervan is een combinatie te zien van kruis, swastika en labyrint.

Puur amusement

Doolhoven en labyrinten worden ook puur voor het amusement gebruikt. In Japan zijn driedimensionale houten doolhoven met verwisselbare panelen erg populair. Hardlopers hollen er zo snel mogelijk naar het midden van het doolhof om te zien wie van hen het snelste is.

Oud doolhof

Onbekend is welke als de oudste doolhof op aarde geldt. In de 5de eeuw voor Christus bezocht de Griekse historicus Herodotus een beroemd gebouw in Fayum in Egypte. Het was gebouwd in 1800 voor Christus door Amenemhet III. Herodotus noemde dit gebouw een 'labyrint', omdat het een chaotisch geheel vormde met twaalf binnenpleinen en veel vertrekken, die onderling waren verbonden door kronkelige paden. Het gebouw was desondanks niet als doolhof bedoeld.

Waarin onderscheidt een labyrint zich van een doolhof?

Een labyrint heeft maar één gang. Degene die in het labyrint loopt wordt als vanzelf naar het eindpunt geleid. Het afleggen van de weg door het labyrint is misschien zelfs belangrijker dan - maar minstens net zo belangrijk als - het bereiken van het doel. Voornaamste tegenstelling met een doolhof is dus dat het bij een labyrint niet uitsluitend in de bedoeling ligt om een bepaald punt (het middelpunt of de uitgang) te vinden.

Labyrint van koning Minos

Het beroemdste labyrint in het Westen is dat van koning Minos op Kreta. Volgens de legende werd hier de Minotaurus (een half mens, half stier figuur) gevangen gehouden totdat de held uit Athene, Theseus, er de weg vond en de Minotaurus doodde. Echter bij de opgraving van het minoïsche paleis in Knossos op Kreta is geen spoor van het labyrint gevonden. Wel van een stiercultus met als symbool de tweezijdige bijl of labrys. Het woord labyrint zou afgeleid kunnen zijn van het woord 'labrys'.

Mozaïk van het Minotaurusverhaal

Het verhaal van de held Theseus en de Minotaurus geldt als het beroemdste labyrintverhaal. Het is afgebeeld op een mozaïkvloer van 4,6 bij 5,5 meter en ontdekt in een Romeinse villa bij Salzburg in Oostenrijk. Bij de ingang van het labyrint is Ariadne afgebeeld, die Theseus een kluwen draad gaf waarmee hij de weg terug kon vinden.

Spiraal in de grafheuvel in New Grange

Een van de oudste doolhofachtige afbeeldingen in Noord-Europa stamt uit ongeveer 2500 v.Chr. Het is een driedubbele in steen gegraveerde spiraal in een grafheuvel in New Grange, in het graafschap Meath in Ierland. In heel Europa heeft men deze in steen gegraveerde doolhoven aangetroffen. Hierdoor is het mogelijk een ontwikkeling te zien van het vroege spiraal tot het latere 'Kretenzisch labyrint' (een eenvoudig labyrint met één ingang en een pad dat zich via zeven ringen naar het midden slingert).

Europese labyrintkerkvloeren

Aan het eind vande 12de eeuw begonnen in kerken in heel Europa labyrinten te verschijnen in de vorm van tegelpatronen op de vloer. Veel middeleeuwse Franse kathedralen (zoals die van Bayreux, Amiens, Chartres en Sens) staan erom bekend. In het schip van de kathedraal van Chartres ligt zo'n vloerlabyrint. Dit labyrint symboliseert waarschijnlijk de weg van de christen naar God. De christelijke vloerlabyrinten werden tot een onderdeel van de boetedoening: de gelovigen volgden op hun knieën het hele labyrint. Het was vaak de penitentie voor hen die niet op bedevaart naar het Heilige Land konden. Mede hierom ging men de kerklabyrinten dan ook de 'chemins de Jerusalem' (wegen naar Jeruzalem) noemen.
In Italië kerfde men labyrinten in zuilen en muren, waar men tijdens het bidden met een vinger de route kon volgen. Zo'n labyrint is te zien in de kathedraal van Lucca.

Heglabyrinten

Vanaf de 16de en vooral sinds de 18de eeuw hield een passie voor het aanleggen van geometrische tuinen met een labyrint erin de Westeuropese tuinarchitectuur in haar greep. Deze labyrinten bestonden uit hoge (taxus)heggen en hadden verschillende doodlopende paden. Hampton Court Palace ten zuidwesten van Londen heeft een beroemd labyrint in deze trant. Hampton Court in Surrey geldt als het oudste heglabyrint in Engeland. Het labyrint werd in 1690 aangelegd voor koning Willem III van Oranje, die er destijds regeerde. Het grootste heglabyrint (geopend in 1978) bevindt zich bij Longleat House in het Engelse Wiltshire. Maar ook in Nederland vinden we dergelijke labyrinten. onder andere bij Ruurlo en bij kasteel Weldam te Goor.

Rotsreliëf

Er zijn twee zevenringslabyrinten gevonden bij Tintagel in het Engelse Cornwall. De diepe, regelmatige groeven wijzen op het gebruikmaken van een ijzeren werktuig. Hierdoor is het moeilijk om de labyrinten te dateren. De schattingen lopen uiteen van de 6de tot de 17de eeuw.

Oud geld

Ten slotte is ook geld gebruikt om een labyrint uit te drukken. Op een munt uit de 3de eeuw voor Christus van het Griekse eiland Kreta staat een klassiek zevenringslabyrint verwijzend naar de legende van Theseus en de Minotaurus.