Porselein en aardewerk

Heel lang waren alleen de Chinezen en Japanners in staat porselein te maken. Dat maakte het erg kostbaar. Begin achttiende eeuw lukte het ook in Europa, maar het bleef wel kostbaar. Aardewerk was veel goedkoper. Toen het lukte om de kwaliteit ervan te verbeteren werd het een goed alternatief voor porselein. In Engeland (en ver daarbuiten) werd het aardewerk van Wedgwood befaamd en gewild. In Nederland was en zijn ongetwijfeld het aardewerk van Petrus Regout (Maastricht) en dat van De Sphinks (een voortzetting van Regout) het bekendst.

Porselein

Porselein wordt gemaakt van kaolien (porseleinaarde), een heel zuivere witte kleisoort. Kaolien wordt vermengd met veldspaat (een glasachtig materiaal) dat bij hoge temperaturen (meer van 1200 graden C.) smelt en zo de kleideeltjes met elkaar verbindt. Ook kwarts wordt toegevoed. Al met al is porselein niet poreus en heel hard (harder dan aardewerk).

Begin achttiende eeuw ontdekte de Duitse alchemist/scheikundige Johann Böttger (1682-1719) de samenstelling van porselein. In de loop van die eeuw werden de beroemde porselein-fabrieken in Meissen (Saksen, Duitsland) en Sèvres (Frankrijk) gesticht.

Porselein in Nederland

De porseleinfabrieken in ons land bleven nooit lang bestaan. Het Nederlandse porselein was relatief erg duur doordat porselein-aarde moest worden geïmporteerd. Veelzeggend is de bijnaam: ‘het wittte goud’

In Weesp werd in1759 de eerste porseleinfabriek opgericht; die bleef bestaan tot 1770. Toen kwam er een in Loosdrecht. Die werd vervolgens verplaatst naar Ouder- en Nieuwer-Amstel. Toen de fabriek in 1814 ten onder ging, was het voor lange tijd gedaan met de porseleinfabricage in ons land. Nederlands porselein van voor dat jaar is daarom zeer zeldzaam en daarom erg kostbaar.

Aardewerk

De grondstof voor aardewerk is klei (rivierklei). Dat is een grovere grondsoort dan kaolien (zie hiervoor). Ook wordt aardewerk op een lagere temperatuur gebakken ; de gebruikte klei is niet bestand tegen de hoge temperaturen zoals die bij de vervaardiging van porselein worden toegepast. Daardoor is het minder hard dan porselein en niet-doorzichtig. Aardewerk blijft na het bakken poreus; een laagje glazuur moet voorkomen dat het vocht opneemt. Op de tweede glazuurlaag wordt, dírect na het bakken, de decoratie aangebracht. Daarna wordt het aardewerk nog een keer gebakken.

Nederlands aardewerk

Aardewerk is door de eeuwen heen vervaardigd en van hoog tot laag in de samenleving gebruikt, zowel voor de sier als in het huishouden. In de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden was de aardewerk-industrie, door scheepvaart en handel, nauw betrokken bij porselein uit Japen en China. Aardewerkmakers hier, ook wel plateelbakkers genoemd, probeerden het na te maken. Ze bereikten een hoog niveau. Vooral Delfts aardewerk werd beroemd, in heel Europa.

De plaatselijke pottenbakkers maakten eenvoudige aardewerkproducten voor dagelijks gebruik. In Friesland (Makkum) en ook elders ontstond aardewerkindustrie met een eigen karakter

Engels aardewerk

Aan het eind van de achttiende eeuw ondervond het Hollandse kwaliteits-aardewerk sterke concurrentie van het porselein uit Duitsland en Frankrijk. Bovendien gingen de Japanners en Chinezen gericht produceren voor de Europese markt. Maar het was vooral het Engelse aardewerk dat het Hollandse product uit de markt verdrong. Men was er daar in geslaagd aardewerk te vervaardigen van witbakkende klei dat in kwaliteit het Hollandse product overtrof en relatief goedkoop, in massa, kon worden vervaardigd. Het beroemde creamware van Wedgwood, versierd met ingedrukte reliëfs, veroverde Europa.

Regout

Op basis van het Engelse creamware begonnen in Maastricht, in de jaren 1840-’50, Petrus Regout en de Société Céramique aardewerk te vervaardigen dat kon concurreren met Wedgewood. Kwaltatief was het wel niet helemaal vergelijkbaar, maar het was goedkoper en daardoor kon een groot publiek bereikt worden.

Het Regout-aardewerk kent een grote variatie aan decors. Onder meer bloemen, landschappen, Chinese decors en historische taferelen. Na de dood van Petrus Regout zetten zijn zonen het bedrif voort onder de naam "De Sphinks". “Regout” is tegenwoordig gewild bij verzamelaars

Ouderdom

Het is niet eenvoudig om de ouderdom van porselein en aardewerk vast te stellen. Bepaalde vormen en decoraties bleven lang gangbaar. In de late achttiende en vroege negentiende eeuw hebben veel voorwerpen de vorm van een antieke vaas. De versieringen bestonden vaak uit bloemen en gouden biezen. In de tweede helft van de 19e eeuw zijn de vormen vaak grillig en is de decoratie overdadig.

De onderkant van aardewerk geeft vaak de duidelijkste informatie: er is een merk aangebracht. Vaak is de serviesnaam vermeld of de naam van het decor. Ook staat er soms een nummer.

Zie het verschil

Ook de leek kan het verschil tussen aardewerk en porselein wel zien. Porselein is, als het tegen het licht wordt gehouden, doorschijnend wit van kleur. Het geeft bij aantikken een een hoge, heldere klank. Aardewerk is meer grijsachtig, gelig of bruin van kleur. De klank is laag en dof. Aan de onderkant van een voorwerp is het fabrieksmerk aangebracht – je kunt dus zien waar en/of door wie het gemaakt is.

Breuken, barsten en aangelijmde delen verminderen de waarde van porselein en aardewerk (soms aanzienlijk)

Nederlands sier-aardewerk; art nouveau

Een ongekende, maar kortstondige periode van bloei kende de vervaardiging van sier-aardewerk in ons land aan het eind van de 19e eeuw. Dit als reactie op de massaproductie uit de fabrieken.
Er verrezen tal van kleine aardewerkfabrieken die werkten volgens oude ambachtelijk methoden. Belangrijke ontwerpers verleenden vaak hun medewerking. Zo kwamen er nieuwe vormen tot stand met soms opvallend mooie decoraties. Deze nieuwe stijl in de kunst kreeg de naam art nouveau. Art-nouveau is te herkennen aan aan z’n veelal lang-gelijnde, slanke vormen en mooie decors in zachte kleuren. De versieringen zijn vaak ontleend aan de planten- en dierenwereld. Daarnaast komen ook simpele meetkundige figuurtjes voor.

Rozenburg

Een van de eerste fabrieken die die ‘nieuwe kunst’ maakte was Rozenburg in Den Haag. Behalve aardewerk werd er ook een nieuw soort porselein gemaakt; in wezen imitatie-porselein. Het succes was toe te schrijven aan het vernieuwende karakter van het Rozenburg-porselein. Zowel de ontwerpen van de modellen, als de toepassing van de heldere kleuren in de decors, bracht de nodige bewondering met zich mee. Tot de cliëntèle behoorden onder meer leden van het Koninklijk Huis en voorname burgers . De prijzen van het porselein van Rozenburg lagen ten tijde van de fabricage zeer hoog.

In 1917 viel het doek voor de fabriek. Dit ten gevolge van de teruglopende verkoopcijfers en de sterke verhoging van de grondstofprijzen vanwege de Eerste Wereldoorlog (1914-1918).

Zuid-Holland en De Distel

Rozenberg werd indertijd veel nagemaakt. Onder andere door de aardewerkfabriek Zuid-Holland in Gouda. Deze fabriek produceerde sier- en gebruiksvoorwerpen en masse, dus zo kostbaar als Rozenberg is het niet, maar het is wel zeer gewild in de antiekhandel.

Ook De Distel in Amsterdam was een belangrijke fabriek waar aardewerk in art-nouveau-stijl werd gemaakt. Bekende ontwerpers daar waren B. Nienhuis en W. van Norden, die ook diverse jugendstil-tegeltableaus ontwierpen ten behoeve van onder meer de Concertgebouwbuurt te Amsterdam.