De Nobelprijs & Alfred Nobel

De Nobelprijs is vernoemd naar Alfred Nobel, die zijn initiatief tot de Nobelprijzen testamentair heeft bepaald. De Nobelprijzen worden uitgereikt sinds 1901 voor degenen die zich verdienstelijk maken op het gebied van de Geneeskunde, Natuurkunde, Scheikunde, Vrede en Literatuur. Pas in 1969 kwam ook een prijs voor Economie. Ieder jaar worden in oktober de Nobelprijswinnaars bekend gemaakt. De uitreiking is op de sterfdag van Nobel (10 december). Lees meer over Alfred Nobel en zijn Nobelprijs.

Nobelprijs en Alfred Nobel

In dit artikel wordt nader ingegaan op Alfred Nobel, de stichter van de Nobelprijs, de totstandkoming van de Nobelprijs, waarbij de inhoud en procedure van de Nobelprijs en de jaarlijkse Nobelprijsuitreiking beschreven wordt.

De Nobelprijs van Alfred Nobel

Alfred Bernhard Nobel werd in Stockholm geboren op 21 oktober 1833 en overleed op 10 december 1896. Alfred Nobel, een Zweeds scheikundige (chemicus) en uitvinder, vond in 1866 het dynamiet uit en werd hierdoor een zeer kapitaalkrachtig industrieel. Tevens heeft hij diverse andere explosiemiddelen uitgevonden die ook geproduceerd zijn, maar minder bekendheid hebben gekregen.

Alfred Nobel was de derde zoon van Immanuel Nobel en is in Zweden geboren. Het gezin Nobel verhuisde naar Sint Petersburg, toen Alfred nog heel jong was. In Sint Petersburg startte zijn vader een machinefabriek, die weinig succesvol bleek. De oudere broer van Alfred, Ludvig Nobel (1831-1872), wist dit (springstoffen) bedrijf echter nieuw leven in te blazen en tot grote bloei te brengen. Alfred ging tezamen met zijn vader terug naar Zweden en begon aan zijn studie over explosieven. Met name veilige explosieven, op basis van nitroglycerine. Alfred Nobel was zeer betrokken en gedreven om een veiliger explosief te vinden, daar de jongere broer van Alfred (Emil Nobel) bij een explosie in de springstoffabriek van zijn vader om het leven kwam. Zo ook een aantal medewerkers c.q. fabrieksarbeiders.

Nobel vergaarde met zijn uitvinding van dynamiet destijds een fortuin dat gebruikt werd ter oprichting van een stichting: de belangrijke en welbekende Nobelprijs.

Nobelprijs Testament

Alfred Nobel overleed in 1896 toen hij 63 jaar oud was en liet een enorm vermogen na, hetgeen omgerekend rond de 225 miljoen euro betreft. Nobel heeft de rente van dit kapitaal (rond 32 miljoen Zweedse kronen) in zijn testament beschreven voor de oprichting van een stichting.

De doelstelling van deze stichting moest zijn om met de rente van dit kapitaal een prijs in te stellen, in de formulering van Nobel: "Aan hen die in het afgelopen jaar aan de mensheid het grootste nut hebben verschaft”. Met andere woorden degenen die zich verdienstelijk maken of hebben gemaakt voor de mensheid, voor bijzondere vondsten, ontdekkingen, onderzoeken en aangelegenheden, ontvangen de inmiddels beroemde en gewilde Nobelprijs.

Er worden jaarlijks vijf Nobelprijzen op diverse gebieden uitgereikt, welke Alfred Nobel in zijn testament heeft aangegeven.

Nobelprijzen vijf Gebieden

Nobel heeft in zijn testament 5 gebieden genoemd:

• Natuurkunde
• Scheikunde
• Geneeskunde
• Literatuur
• Vrede

De Nobelprijs voor de Vrede wordt uitgereikt aan een persoon die veel heeft bijgedragen tot verbetering van de verstandhouding tussen volken en voorkoming van oorlog.

Sinds de instelling van de prijs in 1901 hebben meer dan 700 Nobelprijswinnaars voor hun wetenschappelijke of literaire werk of voor hun inspanningen ten behoeve van de wereldvrede de Nobelprijs ontvangen.

Wiskunde

Er is geen Nobelprijs voor de Wiskunde. Wel zijn er drie awards op wiskundig gebied. De belangrijkste hiervan is tegenwoordig de in 2002 ingestelde Abelprijs (genoemd naar de Noorse wiskundige Niles Henrik Abel) die wordt uitgereikt door de koning van Noorwegen. Deze prijs heeft een soort status gekregen van de ‘Nobelprijs voor de Wiskunde’. De reden dat er geen Nobelprijs voor de wiskunde door Alfred Nobel is ingesteld, is niet bekend. Het (wilde) verhaal gaat dat Nobel wilde voorkomen dat een beroemd wiskundige (Mittag Leffler) de prijs zou krijgen, daar hij een vermeende affaire zou hebben met een vrouw met wie Nobel een relatie had. Een andere verklaring die vaker naar voren wordt gebracht, is dat het zou kunnen zijn dat Nobel de wiskunde niet zag als een wetenschap waar de mensheid veel baat bij zou hebben. En verder het gegeven dat er destijds al een wiskundeprijs bestond in Scandinavië.

Nobelprijs 1e uitreiking 1901

De uitvoering van de testamentaire wens van Alfred Nobel heeft nog lang op zich laten wachten, daar de familie het hier niet mee eens was en uitvoering van het testament probeerde tegen te houden. Door inzet en doorzettingsvermogen van een groep vrienden van Nobel, kwam de stichting toch van de grond. Vijf jaar na de dood van Nobel, vond in 1901 de eerste uitreiking van de Nobelprijzen plaats.

10 december

De uitreiking van de Nobelprijzen vindt sinds 1901 jaarlijks plaats op 10 december, hetgeen de sterfdag van Alfred Nobel is.

De eerste ceremoniële prijsuitreiking vond plaats in 1901, in de Oude Muziekacademie van Stockholm (Zweden). Sinds 1902 vindt de uitreiking jaarlijks plaats door de Zweedse en de Noorse koning (Nobelprijs Vrede), respectievelijk in de Concertzaal van Stockholm -Stockholms Konserthus- en in het stadhuis van Oslo.

Een vermeldenswaardig detail is dat de Nederlandse Natuurkundigen Gerardus ’t Hooft en Martinus Veltman in 1901 als eersten een Nobelprijs ontvingen (Nobelprijs Natuurkunde).

Nobelprijs voor de Economie

Nobelprijs Economie

In 1968 werd ter nagedachtenis en ter ere van Alfred Nobel door de Zweedse Centrale Bank -die zijn 300 jarige bestaan vierde- de Nobelprijs voor de Economie c.q. sociaal-economische wetenschappen ingesteld. Deze heet officieel de “Prijs van de Zweedse Rijksbank voor economie, ter nagedachtenis aan Alfred Nobel”, maar wordt veelal gewoon de Nobelprijs voor de Economie genoemd.

Zo zijn er tegenwoordig 6 disciplines, in plaats van de door Nobel ingestelde 5 gebieden, waarvoor de Nobelprijs uitgereikt kan worden. De Nobelprijs voor Economie werd voor het eerst uitgereikt in 1969 en wel aan de Nederlandse wetenschapper Jan Tinbergen en de Noor R. Frisch.

Nobelprijs Inhoud en Procedure

Nobelprijs inhoud

De Nobelprijs bestaat uit een medaille, een persoonlijk certificaat en een flinke som geld. De prijs, tegenwoordig 10 miljoen Zweedse Kronen -hetgeen rond de 1,1 miljoen euro inhoudt- is bedoeld om verder onderzoek te stimuleren en ondersteunen, zonder dat de prijswinnaar zich zorgen hoeft te maken of energie in de financiering ervan hoeft te steken. Hoewel dit een enorm bedrag is, blijken de Nobelprijswinnaars over het algemeen het prestige, de eer en erkenning die de prijs met zich meebrengt, het meest belangrijk te vinden.

Instituten Nobelprijs Selectie

Alfred Nobel heeft in zijn testament de instituten aangewezen en benoemd die de prijzen zouden moeten toekennen. De verantwoordelijkheid voor het selecteren van de kandidaten voor de Nobelprijs voor Natuurkunde en Scheikunde gaf hij aan de Zweedse Academie van Wetenschappen. Het Karolinska Instituut te Stockholm in Zweden, kreeg de selectie van kandidaten c.q. genomineerde prijswinnaars op het gebied van de Geneeskunde toebedeeld en de Zweedse Academie kreeg de verantwoordelijkheid voor de Nobelprijs voor de Literatuur. Nog even op een rijtje:

• Nobelprijzen voor Natuurkunde, Scheikunde en Economie worden toegekend door de Koninklijke Zweedse Academie van Wetenschappen
• De toekenning van de Nobelprijs voor Geneeskunde (Fysiologie) is in handen van het Karolinische Medische Instituut te Stockholm
• De Nobelprijs voor de Literatuur geschiedt door de Zweeds Academie

Deze Nobelprijzen worden uitgereikt in Stockholm, normaal gesproken door de Zweedse koning.

Nobelprijs Vrede

De prijs voor de Vrede is de enige Nobelprijs die wordt toegekend door de Noorse regering. De Noorse parlementaire Nobelcommissie van vijf personen, door het Storting: de Noorse volksvertegenwoordiging, benoemd. Alfred Nobel legde in zijn testament vast dat de bevoegdheid om de Nobelprijs voor de vrede uit te reiken bij het Noorse Parlement zou moeten komen te liggen. In 1896 vormden Noorwegen en Zweden namelijk een unie, waarbij Noorwegen een ondergeschikte positie had. Men vermoedt dat Nobel (voor deze toch politieke taak) het weinig invloedrijke Noorwegen prefereerde boven het krachtige Zweden. De uitreiking van de Nobelprijs voor de Vrede vindt plaats op de universiteit van Oslo.

Nobelprijs Commissie Nominatie

De commissies van bovengenoemde instituten verzenden ieder jaar weer duizenden individuele uitnodigingen aan wetenschappers en andere betrokkenen ter nominatie van de Nobelprijzen voor degenen die hiervoor in aanmerking komen het komende jaar. De nominatie verloopt via voordracht van collega’s, wetenschappers en andere betrokkenen. Iemand kan zichzelf niet nomineren. Bij de uitnodigingen die de commissie stuurt, de selectie en nominatie wordt een zo goed, evenredig en groot mogelijke spreiding over alle landen en universiteiten beoogt.

De sluitingsdatum voor inzending van nominaties is jaarlijks op 1 februari. Deze inzendingen worden dan door een groep experts op de diverse gebieden c.q. disciplines beoordeeld en de commissies maken een selectie van deze nominaties, waarover de instituten vervolgens stemmen. Hierna worden de winnaars direct bekend gemaakt. De bekendmaking aan wie de Nobelprijzen zijn toegekend, vindt ieder jaar in oktober plaats. Enige tijd hierna op 10 december -zoals gezegd de sterfdag van Alfred Nobel- worden de diverse Nobelprijzen ceremonieel aan de Nobelprijswinnaars uitgereikt.