Versier de kerstboom met traditie

De geschiedenis van de populaire kerstboom gaat terug op heidense gebruiken. In vrijwel alle oude culturen werden bomen gebruikt als symbool van vruchtbaarheid. Bomen waren het symbool van het nieuwe leven na de donkere winterdagen. De verlichte kerstboom die we nu in huis hebben heeft niet zo’n lange geschiedenis en heeft weinig te maken met het heidens groen. De kerstboom, de ballen en de piek waarom halen we ze in huis?

Inhoud

• Heidens groen in december
• Van Joelboom naar Kerstboom
• Van Paradijsboom naar Kerstboom
• De eerste kerstboom stond in Duitsland
• Traditionele kerstversiering
• De kleuren maken de kerst

Heidens groen in december

De oude Egyptenaren haalden al groene dadeltakken in huis rond het einde van de winter. De winter was (bijna) overwonnen en het frisse groen was het symbool voor een nieuw begin. De Romeinen vierden het schitterende Saturnalia halverwege december. Het was een uitbundig feest ter ere van Saturnus, god van de landbouw. In de tempels werden offers gebracht en thuis werden cadeautjes uitgedeeld. In Engeland waren het de druïden die groene takken gebruikten bij hun rituelen. Het waren symbolen voor het nieuwe leven en de stekelige hulst bij de deur hield de demonen op afstand.

Van Joelboom naar Kerstboom

Onze heidense Germaanse voorouders haalden ook het groen in huis tijdens het midwinterfeest, de Joel. De Joel duurde dertien nachten en begon in de langste en donkerste nacht van het jaar. Tijdens de Joel kwamen de overleden voorouders terug, de hemelpoorten gingen open, helaas kwamen niet alleen de goede geesten terug. Maar de Joel is vooral het feest voor een nieuw begin, een viering van het leven. Altijd groen blijvende takken werden in huis gehaald en soms versierd met appelen en noten, symbolen voor vruchtbaarheid. In de takken woonden ook de goede geesten, vooral elfen. Deze kon je niet genoeg in huis halen in een tijd waarin ook allerlei boosaardig bovenaards gespuis rondzwierf. Stekelige takken werden bij de deur gehangen als extra veiligheidsmaatregel. Het oprukkend christendom had weinig met dit heidense gebruik.

Van Paradijsboom naar Kerstboom

De middeleeuwers waren dol op mysteriespelen die in de kerk werden opgevoerd. Het is een oude vorm van toneel waarin christelijke verhalen werden uitgebeeld door geestelijken. Omdat deze ‘toneelvoorstellingen’ zo populair waren, werden ze ook op het dorpsplein opgevoerd door leken. Rondtrekkende gezelschappen hadden groot succes met de verhalen uit de Bijbel. Eén verhaal sprong er voor de toeschouwers altijd uit, het verhaal van Adem en Eva in het paradijs. Dit verhaal werd vooral opgevoerd in de Adventstijd, de periode voor de kerstdagen. Als paradijsboom werden groene takken gebruikt die werden versierd met appels. Ook de kerken werden gedecoreerd met groen en appels in de Advent. Dit had allemaal nog weinig te maken met ‘onze’ boom maar het versierde groen had wel een plaats gekregen in de kerk.

De eerste kerstboom stond in Duitsland

De allereerste boom zoals wij hem graag zien stond op een dorpsplein in Duitsland aan het eind van de middeleeuwen. Een Duitse bakker uit de Elzas versiert een grote boom met snoepgoed en appels. Het was een groot succes, ook omdat de kinderen het snoep mochten verzamelen aan het eind van de kersttijd. Steeds meer mensen gaan groenblijvende bomen in huis halen om te versieren in de kersttijd.

De kerstboom met lichtjes hebben we te danken aan Maarten Luther. Toen hij op een prachtige winteravond door het bos liep zag hij hoe het licht van de sterren de besneeuwde takken liet glinsteren. Dit effect wilde hij ook aan de kinderen laten zien, hij nam een kleine boom mee naar huis die hij versierde met kleine kaarsjes.

In Duitsland werd de boom al snel een traditie die echt bij de kersttijd hoorde maar de rest van Europa deed niet mee. De katholieke kerk vond het maar een heidens gebruik, daar hadden ze ook wel gelijk in, en hield de boom buiten de (kerk)deur. Pas in het midden van de 19e eeuw verschijnen de eerste kerstbomen in de Nederlandse huizen en al snel ook in de katholieke kerk. Aan de boom werd een ‘christelijke draai’ gegeven. De vorm van de boom is een verwijzing naar de drie-eenheid of er wordt verwezen naar de middeleeuwse ‘paradijsboom’, over de heidense roots wordt niet meer gesproken.

Traditionele kerstversiering

Waarom hangen er eigenlijk ballen in een boom, of appeltjes en wat doet een klein wandelstokje in de boom? Een kleine opsomming van min of meer traditionele boomdecoraties hieronder met de aantekening dat traditie, bijgeloof, geloof en geschiedenis soms moeilijk uit elkaar te houden zijn.

Appeltjes

Vruchtbomen, waarschijnlijk vaak appelbomen werden tijdens de Joel gebruikt als offerplaatsen. Als offer werd fruit bij de boom gelegd want bomen waren niet alleen een symbool voor vruchtbaarheid maar ook een trap naar de hemel. Een appel werd ook gebruikt in de mysteriespelen in de middeleeuwen, aan de ‘paradijsboom’ hing dé appel. Ook in de kerken hingen groene takken met appels.

De herdersstaf
Er zijn twee verhalen over het gebruik van het kleine herdersstafje of wandelstokje in de boom.In de Dom van Keulen zouden bomen gestaan hebben met dit snoepgoed. De snoepjes waren bedoeld voor de kinderen die meehielpen met de diensten tijdens de Kerstmis of meespeelden in het kerstspel. Om de kinderen zoet en stil te houden mochten ze snoep kiezen uit de boom. Een staf zou een verwijzing zijn naar de herders of naar dé Herder.

Het tweede verhaal geeft een diepere religieuze betekenis aan de staf. Het wit in de staf staat voor ‘reinheid’ en de eerste in Amerika waren ook voornamelijk wit, de strepen kwamen pas in de 20e eeuw. Het rood staat voor het bloedvergieten en het getal drie (het zijn drie strepen) voor de Drie-eenheid. De staf is voor een herder, in dit geval de Herder van ons allemaal. Tenslotte, wanneer je de staf omkeert dan heb je de ‘J’ van Jezus.

Dieren van stro

Vooral beroemd bij Ikea-fanaten, dieren (meestal herten of geiten) van stro. Dieren konden in de tijd van de Joelfeesten een brug zijn tussen ‘hier’ en ‘daar’. In een tijd van ronddolende goede én slechte geesten is zo’n boodschapper wel handig. Maar de Joel kende ook de Joelbok, een ‘dier’ dat je beter te vriend kon houden. In Scandinavische landen werden de figuren van stro gemaakt.

Kerstballen
Kerstballen symboliseren vruchten en daarom vruchtbaarheid. Sinds eeuwen worden allerlei vruchten gebruikt als offergave en wat is een mooier offer dan een glanzende, glimmende vrucht. Maar… meer waarschijnlijker ligt de oorsprong in de heksenballen. Heksenballen waren glimmende, spiegelende ballen die heksen bij de deur stopten. (Heksen kunnen namelijk niet tegen hun eigen spiegelbeeld.) Het gebruik van deze ballen is oud en gaat misschien terug op de Midwintertijd de donkere, soms angstaanjagende tijd voordat eindelijk de lente begint.

Trompetjes

Er wordt vaak verwezen naar de midwinterhoorn waarop geblazen werd tijdens de Joel, zoveel mogelijk lawaai maken om de boze geesten op afstand te houden.

Koekpoppetjes
Net zoals allerlei ander etenswaar in een boom staan ze voor vruchtbaarheid. De oudste poppen werden gemaakt van koekdeeg met honing en versierd met suikerglazuur.

De piek

Misschien is de piek een verwijzing naar de Ster die de weg naar het kindje wees, veel pieken zijn hierom versierd met sterren of in de vorm van een ster. In enkele gevallen wordt verwezen naar de kerstpiramide. De piramide is nog wel te zien op Duitse kerstmarkten, een houten geraamte met daarop christelijke figuren en kaarsen. Bovenop de piramide een molentje dat gaat bewegen door de warme lucht van de brandende kaarsen die opstijgt. Deze piramidevorm wordt soms genoemd als de oervorm van de kerstboom maar is het niet, de piek zou wel een overblijfsel kunnen zijn van deze vorm.

Sterren

De sterren verwijzen naar de al genoemde ster die de weg naar het kindje wees, de ster van Bethlehem. Heidense verklaringen zijn er ook. De ster zou geen ster zijn maar de zon die met zijn stralen die nieuwe lente aankondigde. De ster kan verwijzen naar het in de Joel gebruikte zonnerad. Het brandende rad werd over de grond gerold om de zon na te bootsen. Hoewel soms is een ster, gewoon een ster.

Kerstsok
Dichter bij Sinterklaas kan de Kerst niet komen! Het verhaal van de kerstsokken begint met het verhaal van Sint Nicolaas. Dit is het verhaal: Een berooide edelman heeft drie dochters en geen geld meer om ze een fatsoenlijke bruidsschat mee te geven. Voor personeel is er al helemaal geen geld en de dames moeten zelf het huis boenen en de was doen. Op een dag hebben ze de sokkenwas gedaan en ze hangen de sokken bij de haard om ze te laten drogen. Sint Nicolaas die voorbij kwam met enkele knechten had van dit zielige verhaal gehoord en laat één van zijn knechten enkele goudstukken in de sokken stoppen. De dames kunnen nu met een degelijke bruidsschat het huwelijk in. Sinterklaas werd in Amerika de Kerstman, de ‘sokken’ herinneren nog aan zijn Europese afkomst.

Kaarsen of lampjes

Maarten Luther was misschien wel de eerste die een verlichte boom in zijn huis had staan. De schittering van de kaarsjes op de boom was iets wat hij beslist aan zijn kinderen wilde laten zien. De kersttijd was vanuit voorchristelijke tijden al een feest van het nieuwe licht, alle heidense gebruiken rond de wisseling van het seizoen kende licht en vuur als centrale thema’s. Puur praktisch gezien is het natuurlijk mooier om een boom in huis te halen die ook in de lange winteravonden een feest is om te zien!

Notenkraker
De Duitse schrijver Hoffman schreef het verhaal maar het werd vooral bekend door Tsjaikovski die de muziek schreef voor het ballet gebaseerd op het sprookje van de notenkraker. Het verhaal gaat over een klein meisje dat van een excentrieke oom een oude notenkrakerpop als kerstcadeau krijgt. In een droom komt de Notenkraker tot leven en samen met Clara, het meisje, beleeft hij grote avonturen. De Notenkraker verandert zelfs in een echte prins maar… dan wordt Clara wakker. Ze rent naar de Notenkraker die er nog net zo uitziet als de dag ervoor, het was allemaal een droom.

De kleuren maken de kerst

De traditionele kerstkleuren zijn vooral groen, goud en rood. Groen is de kleur van de natuur en van de bomen die we in huis halen in december. Maar de kleur groen staat ook voor het nieuwe leven en hierdoor voor hoop en verwachting. Het christelijke thema is van de kerst is vooral hoop, de geboorte van een prachtig kind in een stal, een heel nieuw begin.

Rood is de kleur van vuur en warmte, de kleur verwijst naar de vele vuren tijdens de donkere dagen, vuur om de angstige nachten door te komen en om warm te blijven. Rood kan ook verwijzen naar de liefde, de grote onbaatzuchtige. Goud is ook een belangrijke kleur. Goud is de de zon, die door vrijwel alle culturen als een godheid werd vereerd. Maar goud is ook de kleur van het kaarslicht en de kerststerren.