Verloren maandag: een Antwerpse traditie

Begin januari is het weer zover: verloren maandag in Antwerpen. De eerste maandag na Driekoningen is het weer smullen geblazen van worstenbroden en appelbollen. Worstenbroden enkel, dubbel of met een extraatje. Maar waar komt die traditie nu eigenlijk vandaan? Hierover bestaan heel wat theorieën. Vast staat dat het een verloren en dus vrije maandag was. Zowel bij de ambtenaren als in de haven. Gaat deze traditie weldra verloren door onze hedendaagse wetgeving?

Verloren Maandag

Traditie

Verloren Maandag. In Stad Antwerpen en ver daarbuiten kent iedereen het fenomeen. Bij alle bakkers, in alle supermarkten, op alle markten zie je worstenbroden en appelbollen verschijnen. Worstenbroden in alle maten en gewichten, van piepklein tot enorm groot. Met krieken, met witloof, met appel, met één worst of met een dubbele worst, je kan het zo gek niet verzinnen. De perfekte samenwerking tussen slager en bakker. En voor diegenen die niet houden van al die zoute en vettige kost, zijn er appelbollen, lekker zoet met veel kaneel.

Wanneer wordt Verloren Maandag gevierd?

Maar wanneer valt Verloren Maandag nu juist? Wel, heel simpel, de eerste maandag na Driekoningen (op 6 januari). En als Driekoningen op maandag valt? Gewoon, de volgende maandag, want Driekoningen en Verloren Maandag vallen nooit samen.

Oorsprong

Verschillende theorieën

De oorsprong van deze traditie is nog steeds niet vastgelegd. Er bestaan verschillende theorieën, die eigenlijk allemaal een beetje op hetzelfde neerkomen: verloren maandag is een dag die verloren is voor de werkgever, een dag waarop niet of nauwelijks gewerkt wordt.

Middeleeuwen: eedaflegging
Een eerste theorie stamt uit de Middeleeuwen, meer bepaald uit de 15de eeuw. In die periode legden ambtenaren op de eerste maandag na Driekoningen hun eed af. Daarna volgde een feest, betaald door de stad. Om het goedkoop te houden, kregen de feestvierders een vleesbroodje aangeboden. En op deze dag werd verder niet meer gewerkt, het was dus een verloren dag.

Nieuwjaarsfeest van de gilden

Een tweede theorie dateert van veel later, van het begin van de 18de eeuw om precies te zijn. De traditie zou teruggaan op het nieuwjaarsfeest van de gilden. Dit feest vond steeds plaats op de maandag na Driekoningen. Er werd een hele dag lang gefeest, de gildenboeken met daarin de rechten en plichten van de ambachtslieden, werden voorgelezen, en dus werd er weeral niet gewerkt op deze dag.

Verzworen Maandag - lundi parjuré

Nog een andere theorie gaat veel verder in de tijd terug, naar een Lorreinse akte uit 1231. Daarin wordt gesproken van een "verzworen maandag", lundi parjuré in het Frans. Op deze dag legden de ambtenaren hun eed af. Niet alleen na Nieuwjaar kwam men deze traditie tegen, men had ook een verzworen maandag na Pasen en een verzworen maandag na Kerstmis. In Antwerpen wordt hiervan gewag gemaakt in een kerkrekening van 1431 en later ook in een stadsrekening van 1513. De eerste verloren maandag vinden we pas in 1730 en vreemd genoeg niet in Antwerpen, maar in Leuven!

Alleen in Antwerpen?

Verloren maandag bestaat niet enkel in Antwerpen. Ook in andere gewesten spijbelt men, zij het onder een andere naam. Zo spreekt men van "Weversmaandag" in de Westhoek en over "Koppermaandag" in Nederland. Kopperen betekende immers: zich tegoed doen aan drank en spijs.

Verloren Maandag in de haven

Ook de haven wordt in sommige theorieën vermeld als mogelijke inspiratiebron voor deze schrans- en braspartij. De havenarbeiders mochten op kosten van de natiebazen gratis drinken op de eerste maandag na Driekoningen. Ook zij kregen daarbij iets warms te eten aangeboden: onverkoopbaar vlees en brood.

De herbergier slaat er munt uit

Oorspronkelijk vonden al deze feestelijkheden plaats in een herberg en de herbergier had natuurlijk geld geroken. Hij was het die zijn klanten vergaste op een hapje, liefst zo zout en vet mogelijk, zodanig dat ze veel zouden drinken. Ze opteerden dan ook voor vette worst en serveerden het met brood, dat het vet enigszins moest opslorpen. Meestal werd dit van vet doordrongen brood niet opgegeten door de klanten maar werd het daarna aan de hond gegeven.

Ontstaan en verspreiding van de traditie

Het eten van echt worstenbrood, zoals wij het nu kennen, zou pas ontstaan zijn in 1880. Een eerste spoor van deze traditie vindt men in het boek van Edward Poffé "Plezante mannen in een plezante stad". Maar de traditie kende pas zijn grote verspreiding na de Tweede Wereldoorlog.

De traditie van Verloren Maandag breidt uit naar bedrijf en gezin

Nu vindt men niet alleen worstenbroden in Antwerpen zelf maar heeft de traditie zich verspreid naar de hele provincie. Niet alleen krijgt men heden ten dage een worstenbroodje aangeboden in cafés en tavernes, maar ook menig baas trakteert zijn werknemers op deze lekkernij. Ook thuis wordt er in de meeste gezinnen op Verloren Maandag gesmikkeld en gesmuld van worstenbroden en appelbollen, die men vaak een paar dagen op voorhand moet bestellen, wil men de dag zelf nog iets degelijks op zijn bord hebben. Echt goed voor het dieet is deze lekkernij niet: een gemiddeld worstenbroodje telt 592 calorieën, een appelbol 570. Daar gaan de goede voornemens!

Verloren Maandag voor iedereen, ook voor moslims!

Antwerpen is een multiculturele stad, dat is algemeen geweten. Om de moslim de gelegenheid te geven ook te kunnen genieten van een lekker worstenbroodje met Verloren Maandag, hebben sommige bakkers een halal worstenbrood in hun assortiment opgenomen. Helemaal niets aan, gewoon rundsgehakt gebruiken in plaats van varkensgehakt! Zo is iedereen tevreden en kunnen Antwerpse moslims ook deelnemen aan dit oeroud Antwerps gebruik!

Appelbollen

Naast de worstenbroden, worden er ook appelbollen gegeten. Een hele appel overgoten met kaneel in een krokant bladerdeegjasje. De perfecte zoete afsluiter na de worstenbrodenmaaltijd. Of een smakelijk alternatief voor mensen die geen worstenbrood lusten.

Alarmbel: gaat deze sympathieke traditie weldra verloren?

Sinds 1 januari 2010 is er wel een probleem: in cafés waar gerookt mag worden, mag geen eten meer geserveerd worden. Dus ook geen worstenbroden en appelbollen meer. Sommige Antwerpse café-uitbaters hebben er al een mouw aangepast. Klanten die zelf eten meebrengen, mogen het immers wel in het café opeten. Dus als de worstenbroden en appelbollen buiten worden uitgedeeld, mogen klanten er mee binnenkomen en ze in het café opsmullen. Is dit de oplossing? De toekomst zal het uitwijzen...