Fordlândia: van rubberplantage tot ruïne

Henry Ford stichtte vorige eeuw uit het niets een stad midden in het Amazonewoud, om zo goedkopere rubber voor zijn auto's te produceren. Het plan mislukte, het werd een spookstad, waarvan nu nog altijd ruïnes overblijven in de Braziliaanse jungle. (Afbeelding: Henry Ford)

Inhoudsopgave

• Rubber
• Fordlândia
• Gefaald project
• Fordlândia als inspiratiebron

Rubber

Met de opkomst van de automobiel groeide in het begin van de twintigste eeuw de vraag naar de toen redelijk nieuwe grondstof rubber erg sterk. Rubber werd oorspronkelijk gewonnen uit rubberbomen, meer bepaald de Hevea Brasiliensis. Deze boom kwam voor in het Zuid-Amerikaanse Amazonewoud, het sap ervan is vloeibare latex, de grondstof van natuurlijke rubber.

De Britten en de Nederlanders, die eind negentiende eeuw een groot deel van de wereldhandel domineerden, hadden een monopolie op de handel in rubber en hielden de prijzen hoog. De groeiende automobielsector had echter veel rubber nodig, en dat liefst nog goedkoop ook. Wilde Henry Ford, de beroemde Amerikaanse industrieel die vooral bekend werd met de uitgebreide toepassing van het lopende band systeem in de fabrieken, had tonnen rubber nodig om banden te maken voor zijn in massa geproduceerde auto's.

Begin twintigste eeuw waren er maar twee mogelijkheden om rubber te kopen: ofwel in Zuid-Amerika, of wel in Oost-Azië. De rubberbomen kwam oorspronkelijk enkel voor in het Zuid-Amerikaanse Amazonewoud, maar er werden planten het woud uit gesmokkeld en plantages in Azië gesticht, waar de plant zonder natuurlijke vijanden erg goed gedijde. Henry Ford wilde aan goedkopere rubber raken en probeerde zijn eigen rubberplantage te stichten. Dit project zou hij vernoemen naar zichzelf door het de naam Fordlândia mee te geven.

Fordlândia

Henry Ford, toen een van de rijkste mannen ter wereld, wist de Braziliaanse overheid te overtuigen hem meer dan 10.000 km² (of 2 miljoen are) regenwoud in concessie te geven, bij de rivier Rio Tapajós. In ruil zou 9 % van de winst van de rubberplantage de Braziliaanse overheid toekomen.

Op enkele maanden tot enkele jaren tijd werd de hele site ontwikkeld. Amerikaanse Ford-werknemers werden overgeplaatst naar Fordlândia, de gloednieuwe hoofdstad van de gigantische plantage in het hart van het Amazonewoud. De oorspronkelijke bewoners uit het gebied werden te werk gesteld, op de plantages maar ook in de verwerkingsfabriek en het transport. Fordlândia werd al gauw een levendig dorp, met onder andere een electriciteitscentrale, ziekenhuis, bibliotheek en vele verschillende (typische Amerikaanse) houten huizen met patio. Het aantal bewoners en de drukte namen toe, met – hoe kan het ook anders – de typische Ford Model T-wagens op de wegen.

Gefaald project

Winstgevend of zelfs maar rendabel werd Fordlândia echter nooit. Ondanks de grootschaligheid en de ervaring die Ford had opgebouwd in het efficiënt leiden van bedrijven en productieprocessen, liep het project faliekant af. Daarvoor waren verschillende redenen.

1. Plantageproblemen
2. Sociale onrust
3. Wetenschappelijke vooruitgang

1. Plantageproblemen

De rubberbomen stonden in Fordlândia allemaal vlak bij elkaar, zonder andere planten er tussen in toe te laten. De bomen werden zo snel slachtoffer van grote plagen van insecten zoals mieren, luizen, … In de Aziatische plantages (die niet van Ford waren) lukte deze techniek wel omdat de plant geen natuurlijke vijanden had. In het Amazonewoud echter wel.

2. Sociale onrust

Ford en de managers van Fordlândia probeerden klakkeloos een Noord-Amerikaanse arbeidsethiek te introduceren in de jungle. De lokale bewoners, na de komst van Ford werknemers, konden niet functioneren binnen de strakke industriële timing en de nieuw geschapen Amerikaanse cultuur. Ze werden bijvoorbeeld verplicht de hele middag door te werken, terwijl ze in het tropische klimaat gewend zijn 's middags een pauze te nemen omdat het te warm is om te werken. Er braken geregeld stakingen uit.

In Fordlândia waren drank, drugs en sigaretten verboden. Ook prostituees mochten het oudste beroep ter wereld niet uitoefenen in de stad. Al gauw ontstond er daardoor parallel aan Fordlândia wat verderop bij de stroom het "Island of Innocence", waar wel alcohol werd geschonken en de mannen met vrouwen flirtten.

3. Wetenschappelijke vooruitgang

Ontwikkelingen in de wetenschap hebben het grootse plantageplan van Henry Ford voorbijgestreefd. Zo'n vijftien jaar na de start van Fords rubberproject werd rubber plots erg goedkoop door de ontwikkeling van synthetische varianten voor het plantaardige product.

Door al deze problemen zagen de nazaten van Henry Ford zich verplicht het enorme landgoed te verkopen met verlies. De ruïnes van Fordlândia bestaan nog steeds.

Fordlândia als inspiratiebron

Vele verschillende muzikanten en kunstenaars hebben de mislukte droom van Fordlândia beschreven in hun werk. Eén van de meest ontroerende is het album 'Fordlandia' van de Ijslandse componist Jóhann Jóhannsson uit 2008, die zich geïnspireerde voelde door Fordlândia en de geschiedenis van een perfect geplande stad die toch faalde.