Gotiek in Italië

De ontwikkelingen in Parijs die in de 12e eeuw tot het ontstaan van de gotiek leidden, vonden een groot en invloedrijk tegenstander in Bernardus van Clairvaux, abt van een orde in Citeaux, de cisterciënziërs genaamd. Bernardus moest niets hebben van de nadruk op licht in de Parijse gotiek, die zich vertaalde in een voorkeur voor lichtende en glanzende voorwerpen. Hij pleitte voor een soberder kloosterleven, waarbij de zintuigen minder werden geprikkeld, ten gunste van het intellect. Het Hemels Jeruzalem moest niet door middel van overdaad en schittering opgeroepen worden of, zoals vroeger, door middel van schilderingen, maar door middel van de harmonieuze en ideale proporties van een gebouw. Een kathedraal moest zich kenmerken door heldere en eenvoudige vormen. Zijn invloed doet zich niet in Frankrijk het meeste gelden, maar in Italië, waar ze waarschijnlijk beter aansloot bij de nooit geheel verloren gegane klassieke traditie.

Italië in de Middeleeuwen

In Italië leefden de klassieken nog steeds voort in de talloze verlaten ruïnes uit de oudheid. Bovendien kende Italië een geheel andere maatschappelijke structuur dan de andere West-Europese gebieden. Het land was verdeeld in kleine stadsstaten die onder leiding stonden van plaatselijke edellieden en legerleiders. Zij waren dan ook de voornaamste geldschieters voor monumentale gebouwen, waaronder kerken. Het is niet zo vreemd dat deze lieden zich niet zo aangesproken voelden door de mystiekreligieuze lichtsymboliek van Pseudo-Dyonisius en abt Suger, maar daarentegen meer zagen in de wereldse, politieke en militaire kijk die uit de monumenten van hun voorouders sprak. Er is dan ook in Italië, behalve de kathedraal van Milaan (in het uiterste noorden van Italië), zeer weinig in de architectuur dat aan de gotiek doet denken. Het was duidelijk dat in Italië, een randgebied tussen gotisch West-Europa en Byzantijns Griekenland en met een groots verleden, een geheel andere ontwikkeling plaatsvond.

Gebroeders Pisano in Pisa

In Italië vond wel een andere gotische stroming weerklank, omdat ze zo goed paste bij de eigen, klassiek georiënteerde smaak, namelijk de Internationale Stijl, waarvan het werk van Claus Sluter het hoogtepunt vormde. De voorkeur voor meer realisme en plasticiteit in de sculptuur, waarschijnlijk ingegeven door de herontdekking van Aristoteles' werk, paste wonderwel bij wat men in eigen land zag op antieke sarcofagen en reliëfs. Belangrijke beeldhouwers in dit opzicht waren de broers Nicola en Giovanni Pisano, die eind dertiende, begin veertiende eeuw leefden, en waarvan werk in Pisa te bewonderen valt.

Lorenzo Ghiberti

De belangrijkste representant van deze stijl was echter de Florentijn Lorenzo Ghiberti (c. 1381-1455). Hij verenigde in zich, wat later zouden blijken, elementen van zowel het verleden als de toekomst. Hij beoefende de edelsmeedkunst, een in de middeleeuwen hoog gewaardeerde tak van kunst, die echter spoedig zou verdwijnen ten gunste van vrijstaande beeldhouwkunst en schilderkunst. Verder wist hij de Internationale Stijl en de klassiek Grieks-Romeinse stijl tot een tot dan toe nooit voorgekomen synthese te versmelten. Niet alleen komt dit tot uiting in zijn behandeling van de figuren, met een nadruk op hun bewegingen en gewicht, maar meer nog in zijn behandeling van de ruimte. Voor het eerst sinds de klassieke oudheid wordt ons namelijk de achtergrond van zijn reliëfpanelen niet als plat getoond, maar als een lege ruimte, waarin de figuren de voorgrond bezetten.

Experimenten in de schilderkunst

De belangrijkste en meest eigen ontwikkeling die in Italië plaatsvond bestond echter uit de experimenten die in de schilderkunst aan het einde van de dertiende eeuw plaatsvonden, zoals in de volgende paragraaf blijkt.