Wanneer werd Jezus geboren?

Onze actuele tijdrekening steunt op de geboorte van Jezus als beginpunt. Het jaar één van onze tijdrekening is echter niet het jaar dat Jezus geboren is. Hoewel er daarover een vrij brede overeenstemming is, is over het exacte jaar minder unanimiteit. We overlopen kort nog eens de elementen die ons een vrij nauwkeurige, zij het niet absolute datum kunnen geven.

Het verhaal van de volkstelling

Er zijn slechts twee evangelisten die ons iets zeggen over de geboorte van Jezus: Lucas en Matteüs. Het verhaal dat Jezus' geboorte met de volkstelling verbindt is afkomstig van Lucas. In hoofdstuk 2, verzen 1 t.e.m. 5 geeft hij ons een impliciet geboortejaar door te verwijzen naar de census die Quirinius, de landvoogd van Syrië, in opdracht van de keizer uitschrijft.
Uit Romeinse bron weten we dat Quirinius legatus van Syrië werd in 6 n.chr. en één van zijn officieren, Coponius aanstelde tot praefect van Judea. Quirinius organiseerde deze census in 6 of 7 AD. Op het moment dat Jozef en Maria voor deze volkstelling naar Bethlehem reizen, althans volgens Lucas, was Maria 9 maanden zwanger van Jezus. Volgens die chronologie, en als we Jezus' werkelijke geboortedag aannemen als 25 december, wordt Jezus dus ten vroegste geboren op 25 december 6 AD.

Lucas weet ons verder nog te vertellen dat Herodes Antipas Johannes de Doper laat gevangen nemen (diens onthoofding lezen we vooral bij Matteüs, hoewel Lucas er in zeven woorden nog naar verwijst in Lc.9:9) en geeft hier een heel ruim tijdskader aan de hand van de regerende vorsten. Het verhaal van Jezus' doop geeft hij pas na deze informatie, maar dit is waarschijnlijk omdat Jezus pas na Johannes' gevangenneming begint te prediken. En tot slot vermeldt hij dat Jezus op dat moment ongeveer dertig jaar oud was.
Vermits Jezus' werd gekruisigd onder Pilatus en de hogepriesters Kaiaphas en Jonathan Annas plaatst dat zijn dood in 36 of 37 n.Chr. Dat Jezus daardoor op dertigjarige leeftijd stierf kan theoretisch wel, maar het laat weinig ruimte voor Jezus' publiek optreden. Gezien de vele verplaatsingen, tijdsaanduidingen van en tussen predikingen en de vermelding van steden over heel de Joodse gebieden, mag al snel van een periode van meerdere jaren uitgegaan worden.

Een heel vage verwijzing binnen Lucas zelf die een indicatie kan zijn dat Jezus iets ouder is, vinden we in Lc.13:1-2. Het lot van de genoemde Galileeërs refereert naar de slachtoffers van een revolte tegen Pilatus. Deze kleinschalige opstand waarnaar verwezen wordt, was hoogstwaarschijnlijk een protestactie tegen het gebruik van Tempelgeld voor de bouw van een aquaduct van Bethelehem naar Jeruzalem. Deze onderneming werd pas voltooid onder Agrippa II, een achterkleinzoon van Herodes de Grote. We weten niet precies wanneer Pilatus opdracht gaf voor de bouw, maar dat kan ten vroegste in 26 AD geweest zijn. Het is zelfs niet ondenkbaar dat dat later was, op basis van puur organisatorische redenen. Op het moment dat men naar Jezus' mening hierover vraagt, zou Jezus zelf nog maar 20 jaar oud geweest zijn, indien men Lucas volgt en aanneemt dat hij in 6 AD geboren is. Maar Lucas zelf zegt dat Jezus al rond de dertig was als hij aan zijn prediking begon.

Hoewel Lucas een reis van de Heilige Familie terecht in dat jaar vernoemt, is het niet het jaar van Jezus' geboorte. We zien zodadelijk waarom.

Het verhaal van de 'onnozele kinderen'

Hoewel de term 'onnozel' vandaag neerbuigend klinkt en vrij vertaald uit het Grieks wel onwetend kan betekenen, slaat het op kinderen die nog te jong zijn om met een bewuste geest ( > Gr. νους ) te denken. Kortom: peuters. Het is bij Matteüs dat we de politieke implicaties van Jezus' geboorte terugvinden. Herodes beveelt zijn dienaren om in de regio van Bethlehem - Hebron op zoek te gaan naar alle pasgeboren kinderen en ze te vermoorden, uit vrees voor een rechtmatige Joodse troonopvolger. Alleen maar pasgeboren kinderen? Nee helaas, kinderen tot twee jaar moeten het ontgelden, zoals we in Mt.2:16 lezen, "in overeenstemming met de tijd waarnaar hij de Wijzen nauwkeurig had gevraagd..."
Nu moeten we nog te weten komen over welke Herodes het gaat, want zoals we bij veel families merken, dragen veel zonen, kleinzonen en aanverwanten dikwijls dezelfde namen. Hier zijn we Matteüs zeer dankbaar, want hij verduidelijkt dit zelf in het vervolg van het verhaal. Jozef en Maria keren uit Egypte terug wanneer ze vernemen dat Herodes is gestorven. Hoewel ze initieel terug willen naar Bethlehem, reizen ze verder naar Galilea, omdat Archelaüs zijn vader is opgevolgd.
Voor één keer kunnen we een duidelijke historische datum in het Nieuwe Testament terugvinden: 4 voor Christus! Jezus is in dit jaar volgens Matteüs dus op zijn minst een paar maand oud en gecombineerd met de leeftijdsgrens die Herodes zelf aanhoudt, is hij mogelijk al twee jaar oud. Dat wordt dan 6 voor Christus. Voorlopig is de stand Matteüs-Lucas dus 1-1.
Zijn er binnen het Nieuwe Testament nog aanwijzingen die de stand in één hunner voordeel doen omslaan?
Jazeker, maar helaas voor Lucas trapt hij de bal in eigen doel.

Jezus te midden van de leraren

We waren wat gemeen tegen Lucas, maar het is niet kwaad bedoeld. Ook hem is weer dankbaarheid verschuldigd dat hij dit ene verhaal van Jezus' jeugd in zijn evangelie opneemt: Lc.2:41-47. Het vertelt hoe Jezus als jongen voor het eerst in de Tempel met de schriftgeleerden en rabbi's over de Torah spreekt en ze allen verbaast met zijn kennis en wijsheid. Maar nog belangrijker in dit verband, is het feit dat Jozef en Maria, die gewoontegtrouw Pasen vieren in Jeruzalem (of Bethlehem?) hem op deze belangrijke reis meenemen naar de tempel, zodat hij voor de eerste keer mag meevieren en uit de Torah mag voorlezen. Met andere woorden, Jezus viert zijn Bar Mitzvah; en Lucas vermeldt inderdaad dat Jezus net twaalf was was geworden. (Als we kunnen uitrekenen wanneer Pesach dat jaar viel, komen we misschien in de buurt van de geboortemaand van Jezus? - misschien voegen we dat desgevallend nog toe aan het artikel, zie nog de opmerking hieronder.)
En als Jezus in 6 na Christus naar Jeruzalem trekt voor zijn Bar Mitzvah, valt dat wonderlijk samen met het eerste jaar van Quirinius' gouverneurschap over Syrië. Lucas' verbindt het jaar 6 dus volledig terecht met die Romeinse generaal, maar niet de juiste gelegenheid.

De onopgeloste kwestie

Er rest ons nog terug te komen op één element dat we hierboven al even hebben aangehaald. Over de census van Quirinius zijn de bronnen niet absoluut vast te pinnen op 6 AD, het kan ook in 7 AD zijn. In dat geval schuift Jezus' geboorte naar 5 v.Chr. op, een jaar dat in brede academische cirkels wordt ondersteund. Het valt nog steeds onder het koningschap van Herodes de Grote en binnen de reeds genoemde leeftijdsgrens van de 'onnozele kinderen'. Omdat tot nu toe geen enkel van die twee jaren met zekerheid kan vooropgesteld worden en het vanuit theologisch perspectief ook niet echt belangrijk is, laat het elkeen de 'esthetische' vrijheid om voor de symboliek te gaan en de eerste twaalf jaren van Jezus' leven gelijk te verdelen tussen 6 voor en 6 na Christus. Aan die laatste keuze ligt evenwel geen absolute "weten"-schap ten gronde.

Afsluitende (en persoonlijke) opmerking

In haar boek "Jesus, the man" plaatst doctorandus Barbara Thiering de geboorte van Jezus op 1 maart 7 v.Chr. Hoewel ik geen reden heb om aan haar expertise te twijfelen, ben ik tot nu toe niet in staat geweest haar bronnen zelf te verifiëren. Hoewel ze zeer grondig onderzoek verricht en over keiharde geloofsbrieven beschikt, zijn haar stellingen zelf natuurlijk hoogst omstreden en wordt ze door veel 'collega-bijbelhistorici' zwaar gediscrediteerd. Dat de soms zeer persoonlijke aanvallen vooral uit 'kerkelijke' hoek komen, valt bijna niet anders te verwachten. Tot hiertoe vind ik zelf echter geen reden om haar datum bij te treden en op basis van de beschikbare informatie, zoals uitgelegd in het artikel, hou ik het voorlopig op het voorgestelde jaar. Over een maand, laat staan een precieze dag durf ik geen uitspraak doen.