Vijfhonderd jaar geleden: Anno Domini 1513

Wat hebben de geschiedschrijvers van het jaar 1513 ons nagelaten? Met de verfijning van de boekdrukkunst in Europa konden informatiebronnen gemakkelijker gekopieerd worden en daarmee verspreid, waardoor we van die periode al meer weten dan vijfhonderd jaar eerder. In een kort overzicht beschrijven we enkele gebeurtenissen van de wereld in 1513 AD.

Indeling naar continent

• Europa
• Amerika
• Azië
• Afrika
• De wereldgeschiedenis is rond

Europa

Voor Scandinavië is 1513 een sleuteljaar. Johan I, koning van Denemarken, Noorwegen en Zweden overlijdt en wordt opgevolgd door Christiaan II. In Zweden wordt hij echter als een dusdanige tiran ervaren, dat hij zijn troon verliest aan Gustav Vasa. Twee jaar later moest hij ook Denemarken en Noorwegen vaarwel zeggen en werd hij verbannen naar de Nederlanden, waar hij zijn maîtresse Dyveke Sigbridsdatter leerde kennen. Omdat zij een vrouw van het gewone volk was, werd deze relatie als hoogst schandaleus gezien (niet omdat hij een maîtresse had, dat was 'normaal'). Hij trouwde in 1515 echter met Isabella van Oostenrijk, kleindochter van de Heilig Roomse Keizer Frederik III.

De Nederlanden vielen onder diezelfde Habsburgse dynastie, waarvan in 1513 Frederiks zoon Maximiliaan I het hoofd was. De Franse koning Louis XI betwistte echter het erfrecht van de Habsburgers op de Bourgondische gebieden, wat leidde tot de Oorlog van de Heilige Liga. Deze "wereldoorlog avant la lettre" omspande geheel West-Europa. De Engelsen vochten op continentale bodem tegen de Fransen en versloegen de troepen van maarschalk de La Palice in de Sporenslag (niet de Guldensporenslag). Tegelijkertijd bonden ze op hun eigen eiland nog maar eens de strijd aan met de Schotten, die zich aan de zijde geschaard hadden van de Fransen. Op 9 september konden ze in de slag van Flodden Field de Schotse koning Jakobus IV doden, die noodgedwongen werd opgevolgd door Jakobus V. Nog diezelfde maand wordt Doornik door Maximiliaan op de Fransen herwonnen. Het geweld blijft niet beperkt tot West-Europa. In het hertogdom van Milaan, dat ze eerder bezet hadden, delven de Fansen het onderspit tegen de Zwitserse alliantie (de kantons), deel van het Heilig Roomse Rijk. In juni van dat jaar kan Massimiliano Sforza weer zijn troon bestijgen. Enkele maanden later nemen de Spaanse troepen het op tegen de Venetianen, notoire tegenstanders van de Habsburgers en Milaan. Op 7 oktober verslaan De Spanjaarden de Venetianen vernietigend bij de Slag van La Motta.

In datzelfde Italië was Giovanni de Medici op 11 maart onder de naam Leo X paus Julius II opgevolgd, die een maand eerder was overleden. Ook de pauselijke legers nemen deel aan de strijd tegen de Fransen en Venetianen. In de marge van deze oorlogen verbannen De Medici's ondertussen Nicolo Machiavelli uit Florence, die in verband hiermee zijn beroemde werk "De Prins" schrijft. Dat de nieuwe paus nog maar eens op basis van profane redenen en niet om geloofsbelang werd gekozen, deed de kerk geen goed. Ook deze paus was bekend om zijn wereldlijke geneugten en meer bekommerd om de belangen van de Medici's en hun bondgenoten dan de verzuchtingen van de gelovige kudde. Op het moment dat Leo X zich in de pauselijke weelde wentelt, verscherpt de katholieke priester Luther zijn kritiek op de kerk. Calvijn, in 1513 nog maar acht jaar oud, zou in zijn studies al snel veel van die kritiek in zijn eigen werk bijtreden. De Renaissance, kind van de tijd, was al zwanger van de Reformatie.

Amerika

De Spaanse koninkrijken, die enkele jaren later zelf deel zouden worden van het Habsburgse keizerrijk, drijven hun expedities naar de Nieuwe Wereld gevoelig op. Op zoek naar rijkdommen om de steeds grotere schulden ten gevolge van al die oorlogen te kunnen voldoen, veroveren ze steeds meer en grotere gebieden in wat Amerika zou worden. Om hun flagrante misdaden tegen de Amerindianen een schijn van moreel recht te geven, vaardigen Ferdinand en Isabella, koningen van Castilië-Leòn, Aragon en Navarra in 1513 "El Requerimiento" uit. Dit document geeft de Spanjaarden het zelfverklaarde goddelijk recht op de Amerikaanse gebieden. Het ging zelfs zo ver dat Spaanse expeditieleiders het voorlazen aan de indianen (in het Spaans natuurlijk) voor ze hen uitmoordden of tot slavernij dwongen.

Ondertussen bereikt in april 1513 één van deze Spaanse Conquistadors als eerste Europeaan Florida. Aanvankelijk verkeerde Juan Ponce de Leòn daarbij in de veronderstelling dat hij een nieuw eiland had ontdekt. Enkele maanden later bereikt zijn collega Vasco Nuñez de Balboa aan westelijke zijde van Amerika de Stille Oceaan. Het zou niet lang meer duren vooraleer de onafhankelijkheid van zowel het Azteekse rijk als dat van de Incas tot het verleden ging behoren. Hoewel de Portugezen, in de 16de eeuw de grootste concurrenten van Spanje op vlak van kolonisatie, sinds 1500 al enkele buitenposten hadden opgezet in Brazilië, richtten ze hun blikken voornamelijk naar het oosten; de handel in specerijen was daarvoor de grootste motivator.

Azië

Vermeldenswaard, vanuit Europees perspectief, is dat de Portugezen de eerste Europeanen waren die China bereikten, over zee althans. China was natuurlijk al langer gekend en reeds bezocht door o.a. de Venetiaanse familie Polo, maar ook van de Romeinen is bekend dat ze er geweest zijn. In 1512 hadden de Portugezen Timor en Nieuw-Guinea ontdekt en in 1513 kon Jorge Alvares de eer opeisen als eerste Europese zeevaarder China bereikt te hebben. De Portugezen waren echter niet de enigen die belang hadden bij de specerijenhandel. Ook de Ottomanen waren reeds prominente zeevaarders in het oosten. We staan er als Europeanen niet vaak bij stil, maar in 1513 waren de Europese mogendheden nog klein bier vergeleken met het Ottomaanse Rijk, de Indische mogulrijken en natuurlijk China zelf. In 1521 zou een Chinese vloot in de slag van Tamao de Portugese nog overtuigend verslaan en misschien volledig vernietigd hebben moest een storm dat niet verhinderd hebben. Europa zou de wereldhegemonie vanaf de 16de eeuw gaandeweg naar zich toetrekken, mede door die belangrijke zeevaart en hand-in-hand gaande kolonisatie. Het Ottomaanse Rijk zou echter in 1517 onder Selim I ook Egypte veroveren en vanuit de Rode Zee nog een lange tijd de belangrijkste "Oost-Indiëvaarder" blijven. Om de cirkel naar de inleiding rond te maken, vermelden we nog de "uitvinder van de boekdrukkunst". Zo we al iemand individueel die titel mogen verlenen, was dat de Chinees Hua Sui, die op 74-jarige leeftijd overleed.

Afrika

Het waren de Portugezen die in 1513 Afrika beneden de Sahara het meest hadden geëxploreerd, hoewel dit ook hier nog tot handelsposten en bevoorradingsstations van de vloot beperkt bleef. Ze onderhielden tegen die tijd al wel een florerende slavenhandel met het koninkrijk Kongo. Sommige avonturiers begonnen niettemin meer landinwaarts te trekken. Een andere avonturier, althans volgens eigen schrijven, was Johannes Leo Africanus, die in dit bewuste jaar Timboektoe bezocht, op dat moment de tweede stad van het Songhai rijk. Of hij er zelf geweest is, wordt nog wel eens betwist; het is bekend dat hij zich in beschrijvingen van o.a. het Hausaland baseerde op informatie van karavaanhandelaars. Ondanks zijn Latijnse naam was deze 'ontdekkingsreiziger' een Andalusische Berber. Hij werd in 1494 geboren, maar Granada, waar zijn familie woonde, was twee jaar eerder als laatste bolwerk van de Moren gevallen voor de Spaanse Reconquista, waardoor zijn ouders naar Fez verhuisden.
Het Songhai rijk (nu o.a. Niger, Burkina Faso) was één van de grootste rijken in de Afrikaanse geschiedenis en bestond in 1513 al meer dan duizend jaar; hoewel het natuurlijk evengoed zijn ups en downs had beleefd.

De wereldgeschiedenis is rond

Dit beknopte artikel is uiteraard geenszins een volledige wereldgeschiedenis maar bundelt een aantal onderwerpen waarin men zich naargelang de interesse verder kan in verdiepen. Toch onderstrepen we heel licht het verband tussen verschillende gebeurtenissen. Om educatieve redenen (en omwille van de nu eenmaal beperkte tijd) wordt geschiedenis nu eenmaal in vakken of 'hokjes' ingedeeld. Dat weerspiegelt natuurlijk de realiteit niet, want geschiedenis is een ononderbroken stroom van oorzaak en gevolg. In 1513 beleeft West-Europa een Renaissance van kunst, literatuur, wetenschap en technologie. Men heeft soms het idee dat deze opleving uit de hernieuwde Italiaanse interesse voortkomt voor haar eigen geschiedenis en die van de Romeinen. Voor een deel is dat juist, maar het was vooral een gevolg van de toegang tot oude boeken uit Constantinopel, die meekwamen met de vluchtelingen na de val van deze cultuurstad onder de Ottomanen een halve eeuw eerder. We verbinden hier ook een "Turkse" Renaissance mee, want ook de Ottomanen bouwden voort op de Byzantijnse cultuur en kennis van de wereld.
In 1923 werd in Constantinopel een kaart gevonden van de Turkse admiraal Piri Reis, een kaart die hij had getekend in 1513. Naar eigen zeggen baseerde hij zich op 26 oudere kaarten van Constantinopel, die op hun beurt uit de verloren gegane bibliotheek van Alexandrië waren gered. Niet voor niets werd de Ottomaanse zeemacht één van de meest geduchte van die tijd.

Is het ook toeval dat veel Portugese ontdekkingsreizigers in dezelfde periode in steeds snellere opvolging "ontdekkingen" beginnen te doen? Sommige historici menen dat de Portugezen Brazilië niet op goed geluk ontdekten. Ook Columbus was een Portugees, die zijn eerste expeditie in eerste instantie vanuit Genua probeerde te financieren. Genua was één van de toevluchtsoorden van veel Byzantijnse academici. Wie de afzonderlijke hokjes van de geschiedenis verbindt, ontwaart hoe langer hoe meer de grotere patronen waarin ook geschiedenis cirkelt. Het idee dat de geschiedenis zich steeds lijkt te herhalen is zeker niet uit de lucht gegrepen.