Grafisch ontwerpen in Nederland - 1900-1985

Voor de oorlog zat Europa al vol met nieuwe politieke, sociale en artistieke bewegingen. Met Filippo Marinetti door zijn Futuristisch manifest als leider. Tien maanden later kwam in Rusland een soortgelijke beweging op genaamd Sadok Sudei (Een val voor rechters).

De invloed van stijl

1917. Theo van Doesburg, architect Joacobus Johannes Pieter, oud schrijver, dichter en muziekcriticus Anthony Kok en schilders Vilmos Huszár en Piet Mondriaan richtte een beweging op. Deze beweging noemden ze De Stijl. Over de jaren brachten ze een tijdschrift uit genaamd: De Stijl Deze werd gevolgd door een manifest. Populariteit steeg en meer kunstenaars sloten zich aan bij de nieuwe beweging.
De Stijl reageerde kritisch op de Eerste Wereldoorlog. Het doel van de beweging was om nog zo'n oorlog te voorkomen. In De Stijl werden nationalisme en militarisme verworpen. Deze uitingen werden verspreid in het tijdschrift. De Stijl verwierp alles dat al achterhaald was. Het was op zoek naar een nieuwe, moderne en rationele kunst. Een collectieve stijl voor iedereen. De technologie zou "een eenheid van kunst en nijverheid bewerkstelligen".

Logo van De StijlLogo van De Stijl
Van der Leck, een glazenier, was een inspiratiebron voor Huszár die het logo van De Stijl ontwikkeld heeft. De stijl was gebaseerd op de filosofie van Van Doesburg zelf. Hij wilde niet alleen met kunst zijn streven, het Nederlands Calvinisme, onder de aandacht brengen maar wilde de samenleving zélf veranderen. Omdat Van der Leck zich niet helemaal kon aansluiten bij deze ideeën van De Stijl heeft hij vlak na het oprichten van De Stijl de beweging verlaten.

De Stijl was volgens professor Jaffé gebaseerd op zowel rationele als theosofische ideologie. Het streefde naar abstractie maar behield een band met de natuur. Mondriaan was echter wel op zoek naar pure abstractie.
De Stijl was volgens oorspronkelijke doelen gebaseerd op functie, asymmetrie en elementaire rechthoekige elementen beperkt tot zwart, wit, grijs en primaire kleuren. Een goed voorbeeld is de stoel van Gerrit Rietveld uit 1918. Van Doesburg begon echter in 1924 diagonalen te gebruiken in zijn schilderijen wat resulteerde in het elementarisme.

Door de verschillende opvattingen werd De Stijl als een forum waar iedereen een mening kwijt kon in doctrines en waar kunstenaars discussies hielden over de overtuigingen. Dit verbreedde de kloof tussen Van Doesburg, die steeds nieuwe terreinen van expressie wilde verkennen en de orthodoxe aanhangers als Mondriaan. Dit leidde dan ook tot het vertrekken van Mondriaan bij De Stijl.

Hierna is Van Doesburg zich gaan verdiepen in het Dadaïsme. Hij bracht nog een manifest uit en zijn dagboek Mécano werd gepubliceerd. Hij ontmoette Schwitters in 1921, die na een tijd naar Nederland kwam. Hier publiceerde hij een nummer van Merz geweid aan het Hollands Dadaïsme. Hij beschreef 'Letterklanken' en gebruikte een stijl die deed denken aan De Stijl en Mécano. Van Doesburg begon te verwijzen naar I.K. Bonset en Aldo Camini. Hij beweerde belangrijke manuscripten van ze te hebben gevonden en publiceerde deze in De Stijl. Pas na de dood van Van Doesburg kwam men erachter dat deze namen alter ego's van hemzelf waren.

Van Doesburg was een vurig persoon. Dit werd duidelijk toen hij gevraagd werd of hij een tijdje onofficieel wilde waarnemen in het Bauhaus. Hij had veel kritiek op het Bauhaus, en begon zijn eigen atelier. Zijn collega's raakte echter uiteindelijk zo geïrriteerd van zijn uitgesproken meningen dat ze het glas van zijn atelier hebben verwoest. Van Doesburg verliet Weimar en begon een De Stijl-doctrine te verspreiden.

Wegens meningsverschillen en het veranderen van het logo door Van Doesburg en Mondriaan heeft Huzár uiteindelijk De Stijl verlaten. Na de dood van Van Doesburg verloor De Stijl zijn drijvende kracht en stopte de beweging met bestaan.

De tijd van meetbaar en maakbaar, 1928: Architectuur en vormgeving

Het functionalisme was in de jaren 20 een populaire stijl. Kunst als individuele expressie leek na de Eerste Wereldoorlog zinloos en er werd vooral gekeken naar de werkelijkheid. Dit kreeg de naam "Nieuwe zakelijkheid". Het ging niet om de schone kunst maar om de toekomst en de gemeenschap. Walter Gropius, directeur van het Bauhaus riep jongeren op met zijn beroemde zin: 'Junge Leute kommt ans Bauhaus!'. Het Bauhaus werd een inspiratiebron voor velen, en is dit nog steeds.

In de tijd die volgde kwam de industrialisatie op. Alles leek maakbaar, meetbaar en beheersbaar. Er werden nieuwe uitvindingen gedaan en dingen als radio, telefoon, auto en elektriciteit werden enorm populair. Dit was het begin van onze consumptiemaatschappij. Door deze vernieuwing wilden architecten meer ruimte aan de mensen geven en de woningnood oplossen. Ze konden goed gebruik maken van de voordelen die het industrialisatie met zich meebracht en ze stampten in Rusland de woonwijken uit de grond. Ook hielden architecten zich bezig met het interieur dat open, mobiel, praktisch en hygiënisch moest zijn. Alles kreeg een rationele indeling. Keukens en badkamers moesten functioneel zijn.

Van Nelle fabriek / Bron: Architecture Collection, Flickr (Flickr Commons)Van Nelle fabriek / Bron: Architecture Collection, Flickr (Flickr Commons)
Rotterdam was de eerste stad die te maken kreeg met deze transformatie. In deze vernieuwende stijl werden woonwijken en grote gebouwen gemaakt. Voorbeelden voor deze wijken waren Tussendijken, Spangen en Oud-Mathenesse. Ook staat de Van Nelle fabriek er nog steeds. Dit is een van de beroemdste monumenten van deze stijl van bouwen geworden. (Zie afbeelding)

Met een fiets als inspiratie begon Marcel Breuer na te denken over stoelen. Hij kreeg hulp van een loodgieter die de metalen buizen die Breuer had gekocht omvormde tot stoel. Veel kunstenaars zagen wel iets in dit idee. Ludwig Mies maakte een elegante versie van deze stoel, die nog steeds een van de klassiekers van de kunstgeschiedenis is.
Helaas was de productie van de stoelen en huizen erg duur en konden de arbeiders, waarvoor deze eigenlijk bedoelt waren, ze helaas niet betalen. Ook was er als kritiek dat de huizen té functioneel en niet gezellig waren. De architecten gingen de problemen te lijf. Ook andere vormgevers begonnen te experimenteren met de stijl van het interbellum. Het werd belangrijker dat alles functioneel was.

De relevantie van Rietveld's werk voor grafisch ontwerp

Gardland stond in 1960 voor het Rietveld Schröder huis in Utrecht en op dat moment bedacht hij dat zijn kunst nooit meer hetzelfde zou zijn. Hij was enorm onder de indruk van dit moderne huisje. Hij was ook onder de indruk van Rietveld's stoel. Hij benoemde drie eigenschappen: de schaal, het feit dat het niet ging om de materialen en ten derde de asymmetrie. Voor hem was dit het perfecte voorbeeld van de mix tussen de praktische benodigdheden van de klant en de wil van de designer om iets innovatiefs en esthetisch te ontwerpen. De stoel boeide hem zoveel dat hij hem zelf ging maken, keer op keer en telkens had hij het gevoel dat hij met een grafisch design bezig was.

Wederopbouw

Na de oorlog begint iedereen enthousiast aan het opbouwen van een nieuwe samenleving. In 1944 word de Nederlandse Federatie van Beroepsverenigingen van kunstenaars. Deze federatie brengt een blad uit genaamd "De vrije kunstenaar" waarin ze in 1945 vermeldden dat ze bang waren dat niemand interesse zou hebben in kunst door de oorlog en dat ze samen moesten met de overheid.

In 1945 werd de Vereniging van Beoefenaars der Gebonden Kunsten - de GKF - opgericht. Deze bestond uit de vakgebieden: binnenhuisarchitecten, beeldhouwers, glazeniers en wandschilders, grafici en typografen; fotografen, boekbinders en leerbewerkers; pottenbakkers ; textielkunstenaars. Deze groepen werden door Wim Brusse vertegenwoordigd. In 1948 richtte een groep ontwerpers en illustratoren een nieuwe groep op genaamd het VRI. Deze twee groepen hadden strenge toelatingseisen.
Het Nederlands kunstpubliek was nieuwsgierig voor de kunst dat de afgelopen vijf jaar had afgespeeld. Dit zorgde ervoor dat er grote veranderingen kwamen in de tentoonstellingen en musea. Op 1 september 1945 wordt Sandberg directeur van het Stedelijk Museum in Amsterdam. Hij ontwerpt zelf de affiches en posters wat hem enorme vrijheid geeft. Hij maakt veel gebruik van gescheurd papier en gebruikt niet graag nette contouren. In 1946 maakte hij voor opdrachtgever de Grote Adviescommissie der Illegaliteit de tentoonstelling Weerbare democratie.

In 1947 bracht het drukkersweekblad voor de eerste keer sinds de oorlog een kerstnummer uit. Dit blad werd elk jaar uitgegeven en alle facetten die bepalend waren voor de ontwikkeling in de grafische kunst werden hierin beschreven. Voor deze kerstnummers werkten een heleboel verschillende kunstenaars samen.

De professionalisering

In 1963 werd de Associatie voor Total Design opgericht. Hier gingen een hoop besprekingen aan vooraf. Deze associatie was afgekeken van Engeland, waar al multidisciplinaire ontwerp bureaus bestonden. Grote bedrijven gingen naar het buitenland voor designwerk dus was het tijd voor een grote Nederlandse associatie die later gevolgd werden door meer van dit soort grote verenigingen waardoor het TD iets aan dominantie verloor. Het TD zorgde voor specialisatie, standaardisatie en normalisatie in de grafische kunst. Het TD hield zich bezig met grote grafische opdrachten maar ook met bijvoorbeeld de bewegwijzering van het nieuwe Schiphol in 1967. Enorm veel bekende vormgevers zijn lid geweest van het TD en hebben daar samengewerkt in teams met elk haar eigen specialisme.

Crouwel werd als symbool gezien voor het TD ondanks dat er heel veel vormgevers en kunstenaars aan mee hadden gewerkt. Crouwel was van oorsprong schilder maar raakte snel gefascineerd door het grafisch vormgeven. De manier van werken van de Zwitserse school sprak hem aan en hij zette deze lijn van helderheid en strenge, systematische ordening aan alleen was vormgeving voor Crouwel een vereenvoudiging van communicatie. Hij zet zich in voor de kunst en hield zijn meningen over de regels van het grafisch vormgeving niet tot zichzelf. Hij bracht discussies op gang en ontwierp enorm veel affiches en catalogi voor het Van Abbemuseum en het SM.

Jurriaan Schrofer was een slimme ontwerper. Hij kwam als assistent te werken voor Elffers en rolde zo de Grafische vormgeving in. Hij was ook theoreticus, maar minder strak als bijvoorbeeld Crouwel. Hij geloofde in een organische manier van ontwerpen. Hij deed erg veel en was een invloedrijk persoon in de grafische wereld.
in 1969 smolten de GKf en de VRI samen. Het had een moeilijke start. De twee groepen lagen elkaar niet en opmerkingen van beide kanten werden door de andere kant niet gewaardeerd. In 1966 was naar Amerikaans voorbeeld al de Art Directors Club Nederland opgericht. Sommige VRI en GKf'ers werden lid maar voor andere leden was dit een grote no-no.
Deze bureaus kregen een groot marktaandeel in het vak. Toch wisten veel ontwerpers zelfstandig door te gaan. Een van die individualisten was Jan van Toorn. De tegenhanger van Crouwel. Hij werkte vanuit een inhoud, met de maatschappij als betrokkenheid.

Total Design

Crouwel was een belangrijk persoon in de grafische wereld. Hij was een icoon voor het TD geworden waar hij ruim 20 jaar aan verbonden is geweest. Hij had een eigen manier van doen en dit liet hij dan ook doordrukken op het werk van het TD. Hij was een lopend reclamebord voor het TD.

Alle vormen van ontwerpen moesten samenkomen tot een associatie. In het voorjaar van 1962 lagen de ideeën voor TD vast en werd het opgericht. Ze streefden naar het verzorgen van de "Total Design". Het was een complete huisstijl waarbij zelfs de inrichting van een fabriek was meegenomen. Alles op het gebied van vormgeving kwam aan de orde. Dit alles moest van hoge kwaliteit zijn en op kunnen boksen tegen de internationale associaties. De ontwerper kon bijdragen aan een betere wereld en had de techniek en wetenschap aan zijn zijde. De ontwerpers kregen invloeden van Duits-Zwitserse kunst en van het Britse. Daar waren al eerder bureaus opgericht die alle vormen van kunst in een associatie hadden. Het doel was dat het ontwerp-bureau elke opdracht aan zou kunnen, hoe groot of onmogelijk deze ook zou lijken. TD begon steeds meer vormen aan te nemen van een commerciële instelling. Het werd een soort naamloos vennootschap. Het was een moderne professionele instelling. De mogelijkheden groeide hierbij ook voor de designers die met het beste materiaal konden werken. Ze gingen over op opdrachten in teams.
Omdat Crouwel zich meer op de achtergrond ging houden verloor het TD zijn perfectie en begon de kwaliteit van het werk af te nemen. Ook de concurrentie nam toe en TD verloor steeds meer grond.

Schreuder had veel commentaar op Total Design en hield dit niet voor zichzelf. Er kwam ook steeds meer kritiek op Crouwel. Vooral Tamar hield zich niet in met de kritiek op Total Design. Crouwel reageerde niet fel op deze kritiek en werd steeds verder naar beneden getrokken door Tamar en Schreuder. Steeds meer ontwerpers en studenten kregen vraagtekens bij Crouwel. Andere zetten zich af tegen deze kritiek en de maatschappij en zo werd Crouwel zonder het te willen het hoofd van een handvol rebelse tieners. Deze veranderingen zorgden voor een totale nieuwe kijk op vormgeving, die bij Crouwel en zijn Total Design begonnen zijn.
© 2014 - 2024 Puma, het auteursrecht van dit artikel ligt bij de infoteur. Zonder toestemming is vermenigvuldiging verboden. Per 2021 gaat InfoNu verder als archief, artikelen worden nog maar beperkt geactualiseerd.
Gerelateerde artikelen
Visitekaartjes ontwerpenVisitekaartjes ontwerpenEen visitekaartje is een persoonlijk kaartje, dikwijls ter grootte van een bankpas, waarop je belangrijkste contactgeven…
Werken als dtp'erWerken als dtp'erDe arbeidsmarkt voor dtp'ers staat onder druk. Dat komt omdat er door de komst van het internet veel minder bladen en kr…
Techniek op menselijke maatTechniek op menselijke maatWat komt er allemaal kijken bij het ontwerpen van technische producten met betrekking tot de menselijke maat?
Je eigen kleding ontwerpenJe eigen kleding ontwerpenWil jij ook je eigen kleding ontwerpen en dragen? Of misschien zelfs wel verkopen en een succesvol een eigen kledingmerk…

Wat gebeurde er in 1966?Wat gebeurde er in 1966?1966 was het jaar van het huwelijk tussen Prinses Beatrix en Claus von Amsberg. Ook was 1966 het jaar van de "Telegraafr…
Wat gebeurde er in 1965?Wat gebeurde er in 1965?1965 was het jaar dat Prinses Beatrix haar verloving met Claus von Amsberg bekend maakte. Veronica zendt voor het eerst…
Bronnen en referenties
  • http://website.rkd.nl/home
  • http://www.fotomarburg.de/
  • http://www.ru.nl/ckd/
  • http://www.ru.nl/ubn/literatuur_zoeken/vakgebiedenportals/geschiedenis_en/vakgebied/internet/internet/internet_0/
  • Afbeelding bron 1: Architecture Collection, Flickr (Flickr Commons)
Puma (5 artikelen)
Gepubliceerd: 15-04-2014
Rubriek: Kunst en Cultuur
Subrubriek: Geschiedenis
Bronnen en referenties: 5
Per 2021 gaat InfoNu verder als archief. Het grote aanbod van artikelen blijft beschikbaar maar er worden geen nieuwe artikelen meer gepubliceerd en nog maar beperkt geactualiseerd, daardoor kunnen artikelen op bepaalde punten verouderd zijn. Reacties plaatsen bij artikelen is niet meer mogelijk.