Antwerpen in de Tweede Wereldoorlog: de V-bommen

Antwerpen werd tijdens de Tweede Wereldoorlog begin september 1944 bevrijd door geallieerde troepen. De feestvreugde barstte los. Die feestvreugde bleek echter wat voorbarig: de oorlog was allesbehalve voorbij. In de winter van 1944-1945 werd Antwerpen door de Duitsers bestookt met talloze V-1 en V-2 raketten.

Bevrijding

Op 1 september 1944 trokken de Duitse troepen zich onverwacht en halsoverkop terug uit Antwerpen, richting het Duitse Rijk. Op 4 september werden de stad en de haven dan bevrijd door Britse soldaten. Zelfs al hadden de gehaaste Duitsers de haven niet vernield op hun terugweg: het zou nog wekenlang kunnen duren voor de haven gebruikt kon worden door de geallieerden. De Duitsers hadden namelijk nog de controle over de Scheldemonding in Nederland, waardoor schepen de haven nog niet konden aandoen.

Meteen na de bevrijding heerste er een uitgelaten feeststemming in de stad aan de Schelde. De terreur van de oorlog leek voorbij, en al bij al leek de schade ook best mee te vallen voor de Belgische havenstad en haar bevolking, al werden er ook uit Antwerpen vele duizenden joodse en andersgezinde burgers tijdens de oorlogsjaren op transport gezet naar concentratiekampen. Velen van hen zouden nooit meer terug komen, maar omkomen in een vernietigingskamp van de nazi's.

Vergelding

Strategisch belang van Antwerpen

Antwerpen was voor de oprukkende geallieerde troepen van groot belang, en dat wisten de Duitsers heel goed. De terugtrekkende Duitse troepen hadden nagelaten de haven van Antwerpen te vernielen. Zo konden de geallieerden de ver land inwaarts gelegen haven gauw gaan gebruiken om hun troepen beter te bevoorraden, en zo sneller door te stoten tot in Duitsland. Dat was echter buiten de Duitse "Vergeltungswaffe" of vergeldings- of wraakwapens gerekend.

Op 7 oktober 1944 begon de Duitse vergelding. Op die dag werd een eerste V-2 raket richting Antwerpen geschoten. Ze miste volledig haar doel, en kwam zonder veel schade terecht in het dun bevolkte Brasschaat, ten noorden van Antwerpen. Deze eerste inslag zou echter slechts een voorbode zijn van wat nog komen zou. Tussen 7 oktober 1944 en 30 maart 1945 zouden de Duitsers maar liefst 4,000 V-1's en meer dan 1,700 V-2's op de stad afvuren. Slechts een kleine 300 van die bijna 6000 raketten zou ook werkelijk de stad treffen. Anderen werden neergehaald (vooral V-1's dan) of kwamen op een verkeerde (en minder dicht bevolkte) plaats terecht, bijvoorbeeld Brasschaat, Mortsel of Linkeroever. Dit raketoffensief tegen Antwerpen maakte meer dan 3700 dodelijke slachtoffers, en nog eens dubbel zo veel gewonden. De meeste slachtoffers waren burgers.

V-1

De V-1 was de eerste "vliegende bom". De V-1 was eigenlijk een klein onbemand vliegtuigje, tjokvol explosieven. Het is het allereerste wapen ter wereld dat als een (geleide) raket beschouwd kan worden. Een V-1 had zo'n 1000 kg explosieven aan boord, en kon tot 500 km ver vliegen vooraleer met dodelijke kracht neer te storten.

De koers van de V-1 werd bepaald via gyroscopen die in het vliegtuigje werden gebouwd, en een automatisch mechanisme dat de koers kon corrigeren wanneer dat nodig was. De te bereiken afstand werd bepaald door de hoeveelheid brandstof die voor het opstijgen werd geladen. Voor een minder ver doelwit werd er simpelweg minder brandstof in de brandstoftank gepompt. De vliegende bom kon zo "geprogrammeerd" worden.

De V-1 maakte veel kabaal, een luid rommelend geluid. Dit veroorzaakte veel angst en paniek bij de mensen op wie de bommen werden gericht. Maar zolang de bom veel lawaai maakte, maakten mensen zich relatief weinig zorgen. Pas wanneer dat geluid stopte, zou het mislopen. Het stoppen van het kabaal wilde namelijk zeggen dat de motor uitviel omdat de brandstof op was. Dan restte er nog maar één mogelijkheid: de bom stortte neer.

Het richten van de V-1 bleef ondanks de voor die tijd ver gevorderde Duitse technologie nattevingerwerk. De bommen werden waarschijnlijk vooral gericht op belangrijke punten in de haven of knooppunten in het wegen of spoorwegennetwerk, maar de meeste vliegende bommen die de stad bereikten kwamen neer op woonwijken in druk bevolkt gebied zoals het centrum van Antwerpen, Borgerhout en Berchem.

Het feit dat Antwerpen nog steeds trots kan zijn op haar spoorwegkathedraal (het centraal station) hebben de Antwerpenaren vooral te danken aan dit nattevingerwerk, want het is redelijk zeker dat veel van de vliegende bommen op dit indrukwekkende stationsgebouw gericht werden, maar hun doel steeds misten.

V-2

De V-2 was een vergeldingswapen van een heel ander kaliber. De V-2 is eigenlijk de allereerste raket ooit. Ze werd bijna loodrecht de lucht ingeschoten, met een raketaandrijving volgens hetzelfde principe zoals die ook nu nog steeds in verschillende raketten gebruikt wordt. De V-2 raket bereikte in geen tijd de stratosfeer rond de aarde, en verliet dus de aardse atmosfeer. Dat was een primeur: het eerste wapen dat de atmosfeer verliet.

De V-2 gebruikte wel min of meer dezelfde gyroscoop technologie als de V-1 om "geprogrammeerd" op koers te blijven.

Daarna kwam de V-2 weer recht naar beneden gevallen, aan een waanzinnig hoge snelheid. De V-1 kon men nog met het blote oog waarnemen, en kon met gewone vliegtuigen of luchtafweergeschut in de lucht tot ontploffing gebracht worden, maar bij de V-2 was dit quasi onmogelijk. De V-2 naderde haar doelwit zo snel dat er meestal niemand ook maar iets opmerkte voor de bom "uit het niets" insloeg. Volgens sommigen was dit net minder beangstigend dan de V-1 die eerst nog met een luid gezoem rondvloog en iedereen bang maakte waar de bom overvloog. De V-2 hoorde of zag je niet aankomen, en zou daarom minder paniek veroorzaken.

Meest dramatische inslagen

Teniersplaats
Op 27 november 1944, pal tijdens de middagdrukte, kwam een V-2 neer op een van de belangrijkste kruispunten in de stad. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was er nog geen snelweg rond (door) de stad (Ring van Antwerpen), dit wilde zeggen dat alle verkeer van het zuiden naar het noorden of omgekeerd door de stad moest. Op de leien was het elke dag een komen en gaan van (militaire) konvooien vol soldaten, burgers en bevoorrading. Vooral het kruispunt met de belangrijkste oost-west verkeersas in de stad was dagelijks zeer druk: op de Teniersplaats kruisen de leien de Meir en de Keyserlei.

De V-2 ontplofte op enkele meters boven de grond op het drukke kruispunt, een inslagkrater werd nooit gevonden. Wel reed er net op dat moment zowel een legerkonvooi als een overvolle tram over het kruispunt, en was het er op het middaguur een komen en gaan van voetgangers en fietsers. Deze ene voltreffer maakte maar liefst 126 doden (waarvan 26 Amerikaanse en Britse soldaten) en 309 gewonden. De impact had ook een belangrijke waterleiding doen springen. Dit maakte het drama nog gruwelijker: delen van lichamen dreven rond in een grote waterplas, die helemaal rood kleurde van al het bloed.

Cinema Rex
Eén van de dodelijkste bominslagen uit de hele Tweede Wereldoorlog vond plaats in Antwerpen. De beroemde Cinema Rex op de Keyserlei in Antwerpen, vlakbij het Centraal Station, zat op 16 december 1944 tot de nok gevuld met ongeveer 1200 mensen die van wat ontspanning wilden genieten. Er zaten veel soldaten en officieren in de zaal, maar de meerderheid van de bezoekers waren gewone burgers.

Een V-2 raakte tijdens de filmvertoning in de namiddag het cinemagebouw recht in het midden. De dodentol was enorm hoog: 567 doden en 291 gewonden waren te betreuren.

Deze fatale inslag zorgde voor een ommekeer in de stad. De feestelijke bevrijdingssfeer was nu echt wel weer vertrokken, de inwoners van de stad waren in lichte paniek. Velen vluchtten (weer) weg uit de stad. De oorlog was nog niet gedaan, ook niet voor Antwerpen. Er werd door de toenmalige burgemeester Huysmans beslist dat grote bijeenkomsten in de stad voortaan verboden werden. Men mocht niet meer met meer dan een honderdtal mensen ergens samen komen.

In de media uit die tijd was er echter niets te lezen over de uiterst dodelijk inslagen van de V-bommen. Er werden geen plaatsen van inslag gepubliceerd, geen lijsten van vernielde gebouwen en geen lijsten van slachtoffers. Er werd niets over gepubliceerd omdat men vreesde door zulke publicaties de wapens nog dodelijker te maken. Via deze artikels zouden de Duitsers exact te weten kunnen welke bommen "goed" aankwamen en welke hun doel volledig misten. Op basis daarvan konden ze volgende V-bommen beter richten en nog meer schade aanrichten in Antwerpen.