Egyptische kunst 6: Champollion en de steen van Rosette

Zonder Jean-Francois Champollion en zonder de steen van Rosette en -in mindere mate de obelisk van Philae- zou de kennis van het oude Egypte nooit die hoogte hebben bereikt die het thans heeft. Het is immers te danken aan de onverdroten ijver en het doorzettingsvermogen van Champollion, dat de steen van Rosette haar geheimen prijsgaf. De cartouches van de koningsnamen zetten hem op het spoor om de Egyptische hiëroglyfen niet alleen als beeldschrift, maar ook als klankschrift op te vatten.

De steen van Rosette

Rosette (Arabische naam: Rasjid) is een stad in de Nijldelta, aan de monding van de westelijke Nijlarm. In 1799 wordt in het fort Saint-Julien een platte stenen plaat gevonden met opschriften in hiëroglyfenschrift, demotisch (een latere ontwikkeling van het Egyptisch) en Grieks. De steen bevindt zich nu in het Brits Museum. De zwarte bazalten plaat werd ontdekt in het puin van het genoemde fort door een gewone soldaat. Waarschijnlijk had de man enige opleiding genoten, want hij liet de steen niet voor wat het was, maar verwittigde zijn meerderen van de vondst. Vaak wordt Dhautpoul als ontdekker genoemd, maar die was commandant van de genietroepen ter plaatse. Ook wordt vaak de naam genoemd van Bouchard, de officier die de versterkingswerken leidde aan Fort Saint-Julien, maar de onbekende soldaat komt dus de eer toe van de ontdekking.
Het lag voor de hand de gevolgtrekking te maken dat de drie kolommen tekst dezelfde informatie bevatte.

Het Grieks was te lezen, het demotische schrift ook, maar de hiëroglyfen lieten zich niet ontmaskeren. Hoewel men er van uitging dat de informatie dezelfde moest zijn als in de twee andere talen, konden de geleerden de oud-Egyptische tekens niet duiden. De methode van Kirchner, die achter ieder teken een mystieke wijsheid zag, maakte het vertaalwerk niet doorzichtiger. Zijn methode berustte meer op fantasie dan op wetenschap. De Zweed Akerblad en de Engelsman Thomas Young waagden ook pogingen, met enig succes. In 1808 maakt Alexandre Lenoir in zijn boek "Nouvelle Explication" bekend dat hij het geheim van de hiëroglyfen op de steen van Rosette ontrafeld had.

Jean-Francois Champollion

Het is niet Akerblad, noch Thomas Young en ook niet Alexandre Lenoir die de ontcijfering op hun naam hebben. Die eer komt toe aan de Fransman Jean-Francois Champollion. Champollion zag het levenslicht in 1790 in de plaats Figeac. Al spoedig blijkt dat hij over een buitengewone intelligentie beschikt. Als elfjarige studeert hij Latijn, Grieks en Hebreeuws, met succes. Als kind toont hij al bijzondere belangstelling voor alles wat met Egypte te maken heeft. Op zijn dertiende begint hij met de studie van Arabisch, Syrisch, Chaldeeuws en Koptisch. Ook legt hij zich op het oud-Chinees toe, alleen al om de verwantschap met het oud-Egyptisch te kunnen bewijzen. Als zeventienjarige schrijft hij een boek "Egypte onder de Farao's".
Dit boek, als afstudeeropdracht voor de academie van Grenoble, zorgt er voor dat hij een jaar later aan dezelfde academie benoemd wordt als hoogleraar. Een professor van achttien jaar!

Na politieke problemen die hem zijn baan kosten, wijdt hij zich geheel aan de bestudering van de steen van Rosette, vastbesloten het geheim op te lossen. Uiteindelijk kwam hij tot het inzicht, dwars tegen de heersende opvatting in, dat dehiëroglyfen geen figuratief schrift zijn, maar klanktekens. Deze omschakeling in het denken heeft tenslotte tot de oplossing geleid. Vergelijkend met de Griekse en Demotische tekst, vond hij in de kolom met hiëroglyfen de plaatsen waar koningnamen zouden moeten staan; die waren omsloten door een ovale ring, een cartouche. Hierdoor vond hij de sleutel tot een eeuwenoud schrift. En ook de sleutel tot alle, tot dan toe, gesloten deuren van het oude Egypte. Champollion overleed in 1832 te Parijs.