Georganiseerde misdaad in de 18e eeuw: de bende van Rabonus

In het voorjaar van 1768 werd de 21-jarige Marijtje van Hove in Alkmaar gearresteerd, waarschijnlijk naar aanleiding van een inbraak in Spanbroek. Marijtje was al op jonge leeftijd wees geworden en ze had geleerd voor zichzelf te zorgen. Ze zwierf door Holland en Zeeland en kwam terecht in het gezelschap van gauwdieven, landlopers en inbrekers van de bende van Rabonus. Met haar nieuwe vrienden pleegde ze diverse inbraken. Ze ging daarbij steeds gekleed in manskleren en gebruikte naast haar eigen naam ook de naam van een man, namelijk Alemondus Sjouwels Enkele weken na haar arrestatie werd Marijtje ter dood veroordeeld voor landloperij en diefstal. Ze werd opgehangen en haar lijk werd op het galgenveld overgelaten aan ‘de vogelen des hemels’. Marijtje was een van de vrouwen die actief was in de bende van Rabonus, die rond 1750 was ontstaan en waarin vrouwen een vooraanstaande rol speelden. Vrouwen deden actief mee aan het mishandelen en doden van slachtoffers, in tegenstelling tot vrouwelijke leden van andere bendes.

Zigeunerbendes

De bende van Rabonus was ontstaan tijdens de eerste helft van de 18e eeuw toen als gevolg van stijgende voedselprijzen en afnemende werkgelegenheid arme mensen hun woonplaatsen verlieten om te proberen elders werk te vinden. Ze sloegen een tijdelijk kamp op, bijvoorbeeld in een bos, en verhuurden zich als los arbeider bij een boer, gingen met garen en band langs de huizen, slepen messen of speelden fluit en viool. Wanneer ze geen werk hadden, trokken ze in groepen door de streek en vervielen snel tot bedelarij en criminaliteit van zigeunerbendes, die in de eerste helft van de 18e eeuw het platteland onveilig maakten. Rabonus’ bende was echter geen zigeunerbende, omdat zowel zigeuners, joden als christenen er deel van uitmaakten. Voor 1740 kwam culturele samenwerking tussen deze drie groepen vrijwel niet voor. Het sluiten van enkele gemengde huwelijken maakte het rond 1750 mogelijk dat diverse etnische groepen gezamenlijk op konden trekken. Een bende als die van Rabonus kon daardoor ontstaan.

Kapitein

De groep rond Rabonus omvatte 70 tot 100 volwassenen, die niet alleen door de Republiek trokken maar ook door het Vlaamse deel van de Zuidelijke Nederlanden en over stukken Duits grondgebied. Ze bleven niet als groep bij elkaar, maar vormden kleine groepen op basis van familie en verwantschap. Elke groep had zijn eigen kapitein en leidinggevende leden. In de groep waarmee Rabonus zelf rondreisde was Frederik Jansse kapitein en Arorus Florusse en Cornelis Jansse luitenant. Nieuwe leden werden pas toegelaten als de hele groep daarmee instemde. Daarna moesten zij een eed afleggen.

Katten stelen

De vrouwen van deze rondtrekkende groepen hielden zich vooral bezig met kleine vormen van oplichterij en diefstal, zoals winkeldiefstal. Ze stalen katten om de huid te verkopen, sieraden, geld, kleding en voedsel uit boerderijen en schuren. Ook de mannen stalen katten en kleding en daarnaast gereedschap, tonnen met boter en zakken meel. Verder pleegden ze, geholpen door de vrouwen, inbraken en gewapende roofovervallen op boerderijen, winkels en kerken en vielen voermannen en reizigers aan.

Mishandeling

Zo overvielen twee bendeleden in 1755 een zeeman die op weg was naar de haven van Den Helder. Ze vroegen hem om geld en toen hij dat niet wilde geven, staken ze hem met een mes. Het criminele duo nam de man enkele guldens af en lieten hem zwaargewond achter.
Twee jaar later pleegde Rabonus met enkele bendeleden een roofoverval op een huis en herberg in een gehucht in de Zuidelijke Nederlanden. De halfzuster van Rabonus vroeg bij de voordeur om wat jenever en de mannen klopten aan bij de achterdeur. Toen de eigenaar opendeed, vielen ze hem aan en mishandelden hem met een bajonet en een ploegijzer. De vrouwen grepen de vrouw van de herbergier en Rabonus’ halfzuster sloeg haar met een zware stok. De herbergier overleefde de overval niet, zijn vrouw waarschijnlijk wel.

Henke

Een vrouw die ook een actieve rol speelde tijdens overvallen was Johanna Hendriks, ook wel Henke genoemd. Samen met haar man vermoordde zij een Friese hoedemakers knecht. Zij hield zijn hoofd vast, terwijl hij de keel van het slachtoffer doorsneed. Henke werd opgepakt en in 1767 ter dood veroordeeld voor haar aandeel in talloze diefstallen, inbraken, roofovervallen, heiligschennis en de moord op de hoedemakers knecht. Zij werd geradbraakt, een strenge, oneervolle straf, waarbij de veroordeelde op een houten wiel werd gebonden, waarna de ledematen met een ijzeren staaf kapotgeslagen werden. Het slachtoffer werd vervolgens onthoofd of kreeg de genadeslag: een slag op het hart. In de tweede helft van de 18 eeuw kwam het zelden voor dat vrouwen in de Noordelijke Nederlanden zo zwaar gestraft werden.

Straffen

Een verzwaarde doodstraf zoals radbraken werd gewoonlijk gegeven als iemand betrokken was geweest bij een combinatie van misdrijven, zoals inbraak met verkrachting of moord. Misdadigers werden in de 18e eeuw sowieso streng en wreed gestraft. De straffen dienden als afschrikwekkend voorbeeld voor het volk dat samenstroomde om er getuige van te zijn. Lichte vergrijpen werden gestraft met verbanning, geseling, brandmerken en opsluiting in een tuchthuis voor een korte tijd. Na een moord of gewelddadige beroving kon een misdadiger meestal rekenen op de doodstraf. De meeste strafzaken eindigden niet direct met de doodstraf. Vaak werd deze straf pas gegeven na een aantal jaren en meerdere veroordelingen.

Toen na 1800 de moderne staten ontstonden en de overheden meer grip kregen op wat er op hun grondgebied gebeurde, betekende dat de ondergang van criminele netwerken, zoals de bende van Rabonus.