Heeft Mozes echt bestaan?

De Bijbel, de Thora en de Koran laten er geen gras over groeien: Mozes is één van de meest besproken personages in deze boeken. Hij zou geboren zijn in Egypte, aan het hof opgegroeid, geleefd als herder en daarna een compleet volk op de voet hebben geleid naar het gebied van het huidige Israël. Dit alles terwijl het ene na het andere wonder zich voltrekt. Maar afgezien van de bovennatuurlijke interventies: welk bewijs is er buiten deze boeken om dat Mozes daadwerkelijk heeft bestaan? De hele discussie rondom het bestaan van Mozes ligt vooral gecentreerd in een lastig dilemma: wanneer leefde hij? Het probleem: er is onenigheid hierover.

Datering volgens de Bijbel

Wanneer je de Bijbel letterlijk neemt, zul je lezen in 1 Koningen dat de bouw van de tempel van Jeruzalem (onder leiding van Salomo) 480 jaar na Mozes is gestart. Maar wanneer leefde Salomo? Op grond van minimaal bewijs wordt aangenomen dat hij rond 970 voor Chr. leefde, wat de datering van Mozes plaatst in 1450 v. Chr.

Datering volgens papyri

Er zijn papyri gevonden uit 4000 jaar v. Chr. die vertellen over dezelfde plagen als beschreven staan in Exodus. Ook is er een papyri gevonden uit 3500 v. Chr. die melding maakt van een soortgelijk verhaal als het splijten van de Rietzee.

Datering volgens geologie

Zoals verfilmd in de film Exodus: Gods and Kings (2014) van Ridley Scott, is er geologisch bewijs dat er rond 1600 v. Chr. de vulkaan Thera is uitgebarsten. Op grond van de stromingen is het aannemelijk dat de Rietzee volledig droog viel (waarop het mogelijk was voor een compleet volk om over te steken) waarna een tsunami weer de boel onder water zette (waardoor een compleet leger had kunnen verdrinken). Veel Bijbelwetenschappers denken dat dit inderdaad een aannemelijke verklaring is voor de grote oversteek (en zoals sommige het interpreteren, zorgde God voor de uitbarsting en de timing van het volk).

Datering volgens archeologische vondsten

Lang is er gezocht naar de berg Sinaï waar de Bijbel zo veelvuldig over spreekt. Hoewel sommige denken dat het gaat om de berg Djebel Musa, is daar nooit enig archeologisch bewijs gevonden dat het verhaal zou kunnen ondersteunen. Andere wetenschappers denken dat het echter gaat om de berg Har Karkom, in de Negev-woestijn. Daar vonden Italiaanse archeologen de resten van een legerplaats, 12 stenen zuilen en een altaar uit de bronstijd. Deze lijken sterk op de gebeurtenissen rond de berg Sinaï zoals beschreven in Exodus. Deze archeologische vondsten worden gedateerd op 2200 v. Chr.

Datering volgens mythes

De oude Egyptenaren kennen een mythe, genaamd Sinuhe, die een deels overeenkomstig verhaal verteld als Exodus. Het gaat over een man die van Egypte naar Kanaän vlucht (dezelfde bestemming als Mozes had) en daar iedereen verslaat. Echter, deze man keert daarna weer terug naar Egypte om weer op de troon te zitten. Het is onduidelijk of dit verhaal door de auteur bedoeld is als fictie/roman of als autobiografie. Deze mythe wordt gedateerd op 1900 v. Chr.

Datering volgens Farao's

Op grond van de bekende geschiedenis van oud-Egypte wordt vaak aangenomen dat de Bijbel spreekt over de farao Ramses II. Zo zou de stad waar de joden zouden leefden in Egypte, Pi-Ramsesse zijn. Deze stad is door Ramses II gesticht. Hij leefde rond 1300-1213 v. Chr. Echter is hij niet verdronken, volgens zowel autopsie op zijn lichaam (mummy) als volgens de hiërogliefen.

Het ontbreken van veel bewijs

Wat het lastig maakt in de hele discussie rondom Mozes, is dat er veel bewijs ontbreekt. In de woestijn zijn helaas geen duidelijke sporen gevonden van een groot volk, hoewel de Bijbelse beschrijvingen (bijv. landschap en bergen) van de woestijn wel overeenkomstig zijn met de werkelijkheid. Het is niet ondenkbaar dat deze bewijzen er wel ooit waren, maar simpelweg door natuurlijke vervalprocessen verloren zijn gegaan. Zo is het ook met het grondgebied in Israël en Palestina: deze zijn zo ontzettend veelvuldig verwoest door talloze oorlogen, dat daar bijna geen archeologische bewijzen te vinden zijn van de periode 800-1600 v. Chr, de vermoedelijke aankomstperiode van het volk.

Conclusie: er zijn aanwijzingen, maar ook discussie

Hoewel met zekerheid gezegd kan worden dat er aanwijzingen zijn voor vele gebeurtenissen die in overeenkomst zijn met Exodus, is er discussie of de beschreven Mozes een samenvoeging is van meerdere bestaande personen of niet.

De wetenschappers die beweren dat Mozes wel duidelijk één persoon is geweest, geven als argument dat de beschreven verhalen, inclusief talloze dialogen, complex is en zeker niet zomaar uit de lucht komt vallen. Een tegenargument hierop is door te melden dat deze dialogen ook verzonnen konden zijn.

De wetenschappers die beweren dat de Exodus een combinatie-verhaal is van meerdere gebeurtenissen, geven als argument dat de aanwijzingen die er zijn (hierboven opgesomd), een spreiding hebben van ten minste 1000 jaar in hun dateringen. Een tegen-argument hierop is door te wijzen op de onzekerheden die vaak meekomen in dateringen. Datering-onzekerheden moeten echter per individuele datering bepaald worden, en kunnen verschillen van tientallen tot honderden of duizenden jaren. Oftewel: de ene datering is betrouwbaarder dan de andere.

Een systematische studie die al bovenstaande dateringen beoordeeld op hun betrouwbaarheid om vervolgens te concluderen wat met zekerheid blijft staan, ontbreekt vooralsnog en zou van grote waarde zijn in de wetenschappelijke discussie rondom het bestaan van de historische personage Mozes. Tot dan toe blijft de discussie open.