De Atlantikwall: Festung IJmuiden

De Atlantikwall was een verdedigingslinie aan de kusten van Europa ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. De Duitse bezetter bouwde de wall om een invasie van geallieerde krachten te voorkomen. Huis en haard moesten wijken voor de linie, die van de kust van noord Noorwegen tot aan de Franse zuidkust liep. IJmuiden werd, als belangrijke haven en doorgang naar binnenland en hoofdstad, aangewezen tot de zwaarste beveiligingscategorie: Festung. Waaruit bestond de Festung in IJmuiden, wat deed dit met de stad en wat is er nog van terug te vinden?

IJmuiden en het Forteiland voor de oorlog

IJmuiden was niet alleen voor de Duitsers een strategische plek, ook voor Nederland was de havenmonding belangrijk. Dat was hij vanwege de bereikbaarheid van Amsterdam in het achterland, vanwege de aanwezige haven en doordat het waterpeil in grote delen van Noord Holland via IJmuiden kon worden gereguleerd. Het is daarbij goed om te weten dat IJmuiden er in de periode 1900-1950 heel anders uitzag dan pakweg zeventig jaar na de oorlog. Zo is de kustlijn verschoven, waardoor sommige bunkers niet meer uitkijken over zee, maar op een volgende duinenrij. Door uitbreidingen van de Hoogovens en Velsen is aan de noordkant van de sluizen weinig terug te vinden van de Festung. Aan de zuidkant staat nog wel van alles overeind, waaronder Forteiland IJmuiden.

Ontstaan van 'Forteiland IJmuiden'

Het belangrijkste onderdeel van de Festung, het Kernwerk, was een fort dat in 1880 door de Nederlanders werd aangelegd. Ze was een maatregel na het gereedkomen van het Noordzeekanaal eerder in de 19e eeuw en werd onderdeel van de 'Stelling van Amsterdam'. Aanvankelijk lag het fort op de noordoever van de havenmonding, maar na het graven van een tweede monding kwam het fort op een eiland te liggen, het begin van 'Forteiland IJmuiden'.

Bewapening en mobilisatie

In Nederlandse handen beschikte het fort al over zware bewapening, zoals een pantsergalerij aan zeezijde met vijf 24cm kanonnen en een centrale pantserkoepel met twee 15cm kanonnen. Zeven machinegeweren en twee kanonnen zorgden voor de rugdekking van het fort. In 1937 kreeg het toen enigszins verouderde fort vanwege oplopende internationale spanningen een permanente bezetting. Tijdens de mobilisatie werden extra betonnen mitrailleuropstellingen en gevechtsschuilplaatsen gebouwd rondom het fort. Een daarvan, van het type Stekelvarken is nog te bezichtigen op de zuidwestpunt van het Forteiland.

Festung IJmuiden

Al voordat de Duitsers overgingen tot het bouwen van de Atlantikwall waren in IJmuiden al diverse verdedigingswerken in gebruik. Zo werd het Forteiland in een aangepaste bezetting gebruikt en waren er rond de havenmonding diverse andere werken aanwezig. Toen eind 1941 de opdracht voor het ontwerpen van de Atlantikwall werd gegeven werd IJmuiden benoemd tot een verdedigingswerk van de zwaarste categorie: Festung.

De kern, ofwel het Kernwerk, was hierin het Forteiland. Deze werd extra zwaar bewapend, want hij moest te verdedigen zijn tot na het moment dat alle andere stellingen waren gevallen. Ook werd er een linie om IJmuiden en Velsen heen getrokken met luchtafweerbatterijen, tankmuren en grachten, drakentanden en scheepsgeschut. Er waren ook Torpedobootbunkers. Voor de aanleg van de Festung moesten veel mensen hun huizen uit, die dan plaats maakten voor het schootsveld van bunkers of voor plaatsing van verdedigingswerken. Aan het einde van de oorlog bleek dat 27% van de woningvoorraad verloren was gegaan. Nog eens 10% was onherstelbaar beschadigd door o.a. bombardementen.

Een beschrijving van de verdedigingswerken volgt, vanaf het landgoed Schoonenberg in Driehuis, via de zuidelijke tankversperring en luchtdoelbatterij SüdOst naar de kustverdediging van marine en luchtmacht om te eindigen bij het Kernwerk, namelijk Forteiland IJmuiden. Speciale aandacht is er voor de Schnellbootbunker in het havengebied van IJmuiden.

Hoofdkwartier Schoonenberg (Driehuis)

Het landgoed Schoonenberg, in het dorpje Driehuis, leek de Duitsers de ideale plek voor het hoofdkwartier van de Festung. In de zomer van 1942 werden huis en landschapspark gevorderd en omgetoverd tot Widerstandsnest. Veertig gemetselde verdedigingswerken en vier bunkers werden aangelegd om het huis tegen beschietingen en bombardementen te beschermen.

Onder de bunkers waren twee commandobunkers en twee manschappenbunkers, beide uitgevoerd met extra zware, drie meter dikke betonnen bescherming. Mitrailleurposten zorgden voor grondbescherming van het complex. Ten noorden van het hoofdkwartier werd de afwerpplaats 'Ilse' aangelegd, die moest dienen als dropzone van voorraden door vliegtuigen, mocht de Festung met succes zijn aangevallen. Vanaf de zomer van 1944 zetelde de hoogste bevelhebber van de Festung, de Festungscommandant in het complex.

Aanwezigheid (2015): ja, de vier bunkers zijn te vinden nabij de sportvelden, meer is te vinden tijdens een wandeling door het park.

De tankversperring

Vanaf het Noordzeekanaal, liep onder Driehuis door en richting het strand een tankversperring. Aan het Noordzeekanaal werd deze bewaakt door twee bunkers. De versperring bestond uit een tankmuur, gecombineerd met een tankgracht. Op bepaalde delen werden ook drakentanden gebruikt. De bouw in bebouwd gebied van IJmuiden betekende de sloop van vele huizen.

De muur in de duinen laat de typische overhangende bovenrand zien. Die moest voorkomen dat een tank zijn rupsbanden tegen de muur aanzette en door vol gas te geven zich over de muur kon werken. In de tankversperring waren onder andere Tobruk tankkoepels aanwezig, oude Franse tankkoepels die in de gehele Atlantikwall voor lichte doelen werden hergebruikt. Zoals te zien op de kaart zijn over een lengte van zo'n twee kilometer nog drakentanden en tankmuren terug te vinden.

Aanwezigheid (2015): ja, diverse delen zijn zichtbaar, beste route is vanaf de Kruidbergerweg en via de zuidkant van het crematorium.

De bunkers en het geschut: SüdOst, Olmen en MSB Heerenduin

SüdOst
In het duingebied 'de Heerenduinen' werd de zogenoemde luchtdoelbatterij SüdOst aangelegd. De stelling bestond onder andere uit vier beddingen, een gemetselde vuurleidingspost en woon- en schuilplaatsen. Markant aan het verder gestandaardiseerde bouwproject is dat de bunkerverzwaringen die in de loop van de oorlog werden aangebracht bij SüdOst nooit werden afgemaakt. Men kan dat zien aan de bakstenen opbouw van sommige van de gebouwen.

Olmen
Bij Olmen, een kustbatterij in de duinenrij aan het strand werden de bunkerverzwaringen wel voltooid. Deze batterij bestond uit vier stellingen met luchtdoelgeschut, aangelegd in de rij duinen aan het strand. De vuurleidingspost lag honderd meter noordelijker. Tussen de vier opstellingen en de vuurleidingspost lagen drie stellingen met licht luchtafweergeschut, bedoeld voor het verdedigen tegen laagvliegende aanvallers.

MSB Heerenduin
Het noordelijke broertje van Olmen heette MSB Heerenduin. Deze batterij van de marine was bedoeld om de schepen de doorgang tot het Noordzeekanaal te ontzeggen. In het begin van de oorlog was de batterij nog een onbeschermde stelling van vier stukken geschut. Toen dit later te gevaarlijk werd zijn hier vier bunkers voor gebouwd. De vier werden in het midden bijgestaan door de vuurleidingspost. Achter de vuurleidingspost lag een grote munitiebunker. De bunkers van MSB Heerenduin liggen door landaanwinning niet meer direct aan de kust en kijken dus uit op duinen.

Aanwezigheid (2015): SüdOst is deels onder het zand verdwenen, Olmen en Heerenduin zijn volledig te bezichtigen

Schnellbootbunkers en Forteiland IJmuiden

Schnellbootbunkers

Om hun torpedobootjagers een veilige haven te bezorgen werden in Hoek van Holland en IJmuiden Schnellbootbunkers gebouwd. Het waren kolossale scheepsbunkers, waaraan men al in 1940 begon te bouwen. Deze eerste bunker bood plaats aan tien schepen en beschikte over een dak van een meter dik. Al snel bleek er te weinig ruimte en begin 1943 werd begonnen aan de bouw van het tweede exemplaar, SBB II, met veertien ligplaatsen, vier reparatiedokken en een dak van bijna vijf meter dik beton. Men staakte de bouw in 1944, de bunker had toen al kolossale afmetingen; 242 bij 74 meter groot!

De bunkers werden in 1944 en 1945 regelmatig gebombardeerd, onder andere met speciaal ontwikkelde zeer zware bommen (Tall Boys) met een gewicht van 5500 kilo. De eerste Schnellbootbunker is na de oorlog afgebroken, de tweede bestaat nog en is in gebruik bij bedrijven. Ook de speciale torpedobunker bestaat nog en wordt tegenwoordig gebruikt als oefenruimte.

Aanwezigheid (2015): ja, alleen de tweede Schnellbootbunker bestaat nog. Deze is te bezichtigen, vrij van buitenaf, op afspraak aan de binnenkant.

Forteiland IJmuiden
Het kernwerk van Festung IJmuiden was zogezegd het Forteiland IJmuiden. Het fort werd het legeringsgebouw. Aan de zeezijde verrees nu een kustbatterij met drie geschutsbunkers, met manschappenbunkers en een commandopost, die bovenop het fort stond. Indrukwekkende trappenhuizen verbonden de bunkers met het fort. De doorvaart rond het fort werd voorkomen door een waterbommenwerper en een torpedolanceerinstallatie. Drie kanonnen, zes stukken pantserafweergeschut en zes zware machinegeweren, uitgevoerd in bunkers, verzorgden de verdediging rondom het fort. Het eiland zelf werd door nog eens twee granaatwerpers en acht machinegeweren in koepels beschermd. Ook werden landingen op het enige strandje van het eiland onmogelijk gemaakt door de plaatsing van drakentanden. Een manschappenbunker en wateropslagbunker completeerden het geheel.

Na de oorlog is een deel van het Forteiland afgestoken ten behoeve van de scheepvaart. Het eiland is benoemd tot monument en werelderfgoed.

Aanwezigheid (2015): ja, maar niet in originele staat, bezichtigen kan op afspraak

Lees verder

• De Atlantikwall: Festung Norwegen
• De Atlantikwall: Stützpunktgruppe Scheveningen