Kanjermonumenten: grote beeldbepalende rijksmonumenten

Kanjermonumenten zijn grote rijksmonumenten die beeldbepalend voor hun omgeving zijn. De gebouwen, kerken, kastelen en verdedigingswerken zijn eeuwenoud en uniek in de Nederlandse cultuurgeschiedenis. Om deze historische bouwwerken voor de toekomst te behouden hebben aan het begin van deze eeuw 66 van deze - in omvang zeer grote - monumenten extra financiële steun van de overheid gekregen. Voornaamste doelstelling was om de achterstand in restauratie weg te werken.

Kanjermonumenten

Kanjermonumenten zijn in veel gevallen, maar niet noodzakelijk, erg grote monumenten die voor de restauratie in ieder geval heel veel subsidie nodig hebben. De term ‘kanjermonument’ is bedacht door econoom Rick van der Ploeg. Van der Ploeg (PvdA) was van augustus 1998 tot juli 2002 Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen in het tweede kabinet Kok en belast met cultuur-, kunst- en mediabeleid.

Bijzondere en grote beeldbepalende rijksmonumenten

In Nederland komen veel bijzondere rijksmonumenten voor die om uiteenlopende redenen van grote cultuurhistorische waarde zijn. Deze monumenten zijn veelal eeuwenoud en hebben een unieke bijdrage geleverd aan de Nederlandse cultuurgeschiedenis. Op de plek waar de monumenten staan zijn ze beeldbepalend en dragen ze bij aan de herkenbaarheid van een gebied. Bij dit soort monumenten moet je denken aan kerken, kastelen, landhuizen, sluizen en bruggen maar ook aan industriële complexen. Het is dus van het grootste belang dat dit Nederlandse culturele erfgoed blijft bestaan.

Instandhouding kanjermonumenten

De instandhouding van deze omvangrijke monumenten levert niet zelden problemen op waarbij, gezien de grootte van veel bouwwerken, in de eerste plaats aan de financiering moet worden gedacht. Daarnaast kunnen de gebreken al dermate ernstig zijn dat langer uitstel van restauratie de staat van het bouwwerk onherstelbare schade toebrengt. In veel gevallen gaat het om restauraties op dusdanig grote schaal dat de benaming ‘kanjermonument’ van toepassing is.

Drie criteria voor toekenning subsidie

Vanaf halverwege de jaren negentig zijn door de kabinetten regelmatig budgetten vrijgemaakt voor de restauratie van deze grote monumenten. Om voor subsidie in aanmerking te komen waren drie cultuurhistorische criteria doorslaggevend. De bouwwerken:

• moesten aan stedenbouwkundige eisen voldoen;
• een zekere publieksgerichtheid hebben waardoor het toerisme in de regio ervan zou profiteren;
• de grootschalige restauratie moest een investeringseffect voor het monument zelf en/of voor de omgeving bewerkstelligen.

Rijkssubsidie

Aan het begin van deze eeuw werden in totaal 66 kanjermonumenten door de Nederlandse Staat gefinancierd met extra rijkssubsidies. Doel van deze subsidieverstrekking was om de grote achterstand in restauratie bij de monumenten weg te werken en het culturele erfgoed duurzaam te behouden. De meeste van deze monumenten staan in de provincies Noord-Holland (14), Zuid-Holland (15), Zeeland (8) en Noord-Brabant (7). De Zuid-Hollandse plaats Schiedam heeft er zelfs vier binnen haar stadsgrenzen.

Van Nellefabriek in Rotterdam

In een aantal gevallen zijn de historische bouwwerken in verval geraakt door weersinvloeden en verwaarlozing doordat ze leeg hebben gestaan en voor het gebied geen functie meer hadden. Bij die monumenten is voorafgaand aan de restauratie eerst naar een nieuwe bestemming gezocht. Het opnieuw in gebruik nemen van een gerestaureerd monument kan een positieve bijdrage leveren aan de omgeving. Een voorbeeld van een industrieel erfgoed dat een nieuwe bestemming heeft gekregen is de Van Nellefabriek in Rotterdam. De fabriek kwam in 1995 leeg te staan maar huisvest sinds 2000 diverse artistieke instellingen en is omgedoopt in de Van Nelle Ontwerpfabriek. In juni 2014 werd dit rijksmonument vanwege zijn onvervangbaarheid en uitzonderlijke belang tot UNESCO Werelderfgoed verklaard.

Kerken en gebedshuizen

Verreweg het grootste deel van de kanjermonumenten bestaat uit kerken en gebedshuizen, 33 in totaal. Hiervan zijn negentien kerken rooms-katholiek en de overige kerken protestant. Daarnaast staan de synagoges in Enschede en Arnhem en de kloosters in Veenklooster (Fogelsangh State), Wittem (Redemptoristenklooster) en Breda (Kloosterkazerne) op de kanjermonumentenlijst.

Nieuwe invulling voor leegstaande kerken

Kerken dreigen door verdergaande ontkerkelijking hun oorspronkelijke bestemming te verliezen. Een voorbeeld van een nieuwe invulling van een leegstaande kerk is de Broederenkerk in Zutphen waarin sinds 1983 de openbare bibliotheek is ondergebracht.
De uit de middeleeuwen daterende Grote of Jacobijnerkerk in Leeuwarden wordt gebruikt voor congressen, concerten, symposia, lezingen maar ook feesten. De Pieterskerk in Leiden is eveneens een unieke locatie voor allerlei soorten evenementen waaronder belangrijke boekenbeurzen, terwijl de Gouwekerk in Gouda in juli 2018 is verkocht aan een particuliere investeerder.

Sluizen, kademuren en vestingwerken

Groningen is de enige provincie met slechts één kanjermonument: de Reitdiepsluizen in Zoutkamp. Een andere brug met sluis bevindt zich in Hoorn. Bij de restauraties is zoveel mogelijk gebruikgemaakt van de authentieke materialen. Bij muren waarvan tussen de stenen het cement verdwenen was of in zeer slechte staat verkeerde werd het cement vervangen en de originele stenen opnieuw gebruikt. Andere bouwwerken op de lijst zijn:

• Vestingwerken in Hulst en 's-Hertogenbosch;
• Verdedigingswerken in Gorinchem en Hoorn (de Hoofdtoren);
• Kademuren in Leeuwarden en Goes.

Kastelen

Acht kastelen komen voor op de kanjerlijst, te weten de kastelen Nederhemert, Amerongen, Broekhuizen (Leersum), De Haar (Haarzuilens), Oud-Wassenaar, Westhove (Oostkapelle), Heeswijk (Heeswijk-Dinther) en Neubourg (Gulpen). Kasteel Broekhuizen is sinds 2011 wederom in particulier bezit terwijl enkele van de andere kastelen gebruikt kunnen worden als trouwlocatie, expositieruimte of een museale functie hebben gekregen. In Amerongen is in het kasteel het kantoor van de VVV te vinden.

Gebouwen en industriële complexen

Het Vredespaleis in Den Haag waar het internationaal gerechtshof zetelt en de Amsterdamse Beurs van Berlage zijn voorbeelden van algemeen bekende gebouwen die op de lijst staan. Het inmiddels (2018) meer dan een eeuw oude voormalige Stadsziekenhuis De Engelenberg in Kampen is onderdeel geworden van een verpleeghuis terwijl de voormalige marinewerf Oude Rijkswerf Willemsoord in Den Helder is veranderd in een gebied met museale en thematische functies in nautische en maritieme sfeer.

Andere kanjergebouwen

• St.-Jacobsgasthuis en het Stadhuis, beiden in Schiedam;
• Droogdok Jan Blanken, Hellevoetsluis (het oudste bewaard gebleven dok van Nederland is nu een museum);
• Essencefabriek Polak & Schwarz, Zaandam (sinds 2003 een wooncomplex met appartementen onder de naam Maison d‘Essence);
• Kamerlingh Onnes Laboratorium, Leiden (nu het onderkomen van de Leidse Rechtenfaculteit);
• Badpaviljoen, Domburg (restaurant en appartementen);
• Huis Der Boede, Koudekerke;
• Glaspaleis, Heerlen (onderkomen van een culturele instelling);
• Oranjemolen, Vlissingen.

VSBfonds

Voor het kunnen afronden van een restauratie is financiering door derden onmisbaar. De stichting VSBfonds is een autonome goede-doelenorganisatie die initiatieven op cultureel en maatschappelijk gebied ondersteunt die zijn ingedeeld in de categorieën ‘Mens & Maatschappij’ en ‘Kunst & Cultuur’. Dit fonds heeft meerdere restauratieprojecten gefinancierd, waaronder de restauraties aan de Sint-Jan in ’s-Hertogenbosch, de kastelen Westhove, Nederhemert en Amerongen en Droogdok Jan Blanken in Hellevoetsluis. Om bij jongeren het saaie en stoffige imago van monumenten te veranderen heeft het fonds in 2002 de (televisie-)campagne ‘Verover je eigen monument!’ opgezet.