De rede van Texel in de Gouden Eeuw

De zuidoostkust van het Waddeneiland Texel is ooit de ankerplaats geweest van prachtige zeilschepen van de VOC. Deze schepen lagen voor de kust van Texel voor anker om proviand en water in te slaan. De koopvaardijschepen moesten wachten op een gunstige wind alvorens uit te varen naar verre bestemmingen in het oosten. De boten lagen redelijk veilig en beschut, maar tijdens stormen op de Zuiderzee zijn er toch heel wat zeilschepen vergaan. De bodem van de Waddenzee voor de zuidoostkust van Texel is bezaaid met scheepswrakken.

Rede van Texel

Een rede is een ankerplaats voor schepen. In de geschiedenis is de rede van Texel bekend geworden omdat de zeilschepen van de VOC hier tijdens de Gouden Eeuw voor anker gingen.

De rede van Texel bestond uit de zuidoostelijke kuststrook van het eiland in de buurt van het dorp Oudeschild. Reeds in de 15de eeuw werd deze kuststrook gebruikt als aanlegplaats voor vissersboten, handelsschepen en oorlogsschepen afkomstig uit Amsterdam of andere havensteden aan de Zuiderzee. De schepen konden hier relatief beschut tegen stormen wachten op een gunstige wind om uit te varen.

In de 16de en 17de eeuw werd de rede van Texel nog belangrijker, omdat Nederland een vooraanstaande zeevarende natie was geworden na de oprichting van de “Vereenigde Oostindische Compagnie” of “VOC”. Enorme zeilschepen legden aan voor de kust van Texel, om voldoende proviand en water in te slaan om de lange reis naar het oosten via Kaap de Goede Hoop te kunnen aanvatten.

Het water was hier diep genoeg voor deze grote zeilschepen, die wegens hun grotere diepgang niet door de ondiepe Zuiderzee konden varen om de havensteden te bereiken. De voorraden die deze schepen na hun reis terugbrachten naar Nederland, werden daarom in Texel van boord gehaald en met kleinere boten verscheept naar de havensteden aan de Zuiderzee.

Tijdens de Gouden Eeuw

Tot op het einde van de 16de eeuw was de handel in goederen uit het Verre Oosten (met name Indië) vooral in handen van de Portugezen. Deze goederen werden in de haven van Antwerpen aan wal gebracht en verder verkocht aan handelaars uit de Nederlanden.

Na de inname van Antwerpen door de Spanjaarden in 1585 werd deze aanvoer gestaakt. Daarom wilden Nederlandse handelslui zelf naar het Verre Oosten varen om de begeerde oosterse producten te kunnen invoeren. Aanvankelijk vertrokken er schepen vanuit verschillende havensteden naar “de Oost”. Van samenwerking tussen de verschillende steden was geen sprake en de onderlinge concurrentie was groot.

Om dit tegen te gaan, werd in 1602 de “Vereenigde Oostindische Compagnie” (afgekort VOC) opgericht. Alle maatschappijen die handel dreven met het Verre Oosten, moesten samensmelten in één grote handelsonderneming: de VOC. De oprichting van de VOC was het beginpunt van de grootste bloeiperiode uit de Nederlandse geschiedenis: de Gouden 17de Eeuw.

Het eiland Texel profiteerde van deze bloeiperiode. De rede van Texel was het tafereel van grote bedrijvigheid. Voor het laden, lossen en herstellen van de grote zeilschepen van de VOC waren heel wat vaklui en arbeiders nodig. Ook de bemanningen van de loodsboten, die de grote zeilschepen over het Marsdiep naar de Noordzee moesten loodsen, vonden op Texel hun onderkomen. De werklui zochten vertier in de herbergen rond Oudeschild.

Het dorpje Oudeschild nam daarom een grote uitbreiding. Aan de kilometerlange De Ruyterstraat zien we nog steeds de huisjes met de klassieke voorgevels die herinneren aan de Gouden Eeuw. De Zeemanskerk in Oudeschild werd bezocht door de bemanningen van talrijke zeilschepen. Admiraal De Ruyter en admiraal Cornelis Tromp schonken kroonluchters aan deze kerk.

De oorlogsvloot en de herberg De Zeven Provinciën

De rede van Texel was niet alleen een aanlegplaats voor de koopvaardijschepen van de VOC. Ook oorlogsvloten legden hier aan om proviand in te slaan alvorens uit te varen. De oorlogsvloot onder leiding van admiraal Michiel de Ruyter die in 1666 uitvoer om de Engelsen te bestrijden tijdens de Vierdaagse Zeeslag, verbleef ook enige tijd bij de rede van Texel. Michiel de Ruyter arriveerde hier met zijn nieuwe oorlogsschip De Zeven Provinciën in april 1666. De oorlogsvloot, bestaande uit totaal 85 schepen, verzamelde zich voor de rede van Texel.

Op 22 april 1666 vergaderde de krijgsraad van admiraal de Ruyter in de oudste herberg van Texel, die nadien herberg De Zeven Provinciën werd genoemd. De admiraal verbleef hier meerdere keren. De herberg was gelegen aan de huidige De Ruyterlaan in Oudeschild.

Voordat de oorlogsvloot uitvoer, vierde de bemanning gedurende twee dagen uitvoerig feest. Het vertrek van de vloot, met 85 schepen, 4600 kanonnen en meer dan 22000 manschappen, was een prachtig schouwspel. De Vierdaagse Zeeslag tussen de Engelsen en de Nederlandse Republiek der Zeven Provinciën, werd uitgevochten tussen 11 juni 1666 en 14 juni 1666. De slag eindigde met een overwinning voor de Republiek.

De oorspronkelijke herberg De Zeven Provinciën verkeerde in 1897 in een zodanig vervallen toestand dat hij helaas gesloopt moest worden. In 1906 werd op dezelfde plaats een nieuwe herberg met de naam De Zeven Provinciën opgericht.

De Wezenputten: bron van drinkwater voor de schepen

Het Texelse drinkwater was erg gegeerd voor de watervoorraden die de zeilschepen met zich meenamen, omdat het erg lang houdbaar was. De oorzaak van deze lange houdbaarheid was waarschijnlijk het hoge ijzergehalte.

Destijds waren er vijf drinkwaterputten aan de voet van de Hoge Berg op Texel. Het water hiervan werd verkocht voor de bevoorrading van de schepen die op de rede van Texel voor anker lagen. De opbrengst van de verkoop van dit water kwam ten goede aan het weeshuis in Den Burg. Dit verklaart de benaming “Wezenputten”.

De eerste put werd in 1627 geslagen op vraag van ene Dirk Nannings, die het water aan de scheepsbemanningen wilde verkopen. In 1635 werd de nabijgelegen sloot, de Skilsloot, aangepast om de watervaten met behulp van bootjes (pramen) te kunnen vervoeren naar de schepen die voor anker lagen. Deze watervaten konden een verschillende inhoud hebben: een “legger” was een vat van ongeveer 600 l, een “varken” had de inhoud van een halve legger, dus ongeveer 300 l. De watervaten moesten op het einde van de Skilsloot over de dijk getild worden om op de schepen te geraken. De wijk die hier ontstond, werd het “Jeneverbuurtje” genoemd of ook wel het “Kollegat”, zeg maar de “rosse buurt” van Oudeschild.

Een zeilschip dat naar “de Oost” voer, kon na het vertrek bij de rede van Texel pas weer water inslaan bij Kaap de Goede Hoop. Een schip van 360 ton en 300 bemanningsleden moest een hoeveelheid water inslaan van 170 leggers en 27 “varkens” om Kaap de Goede Hoop zonder watertekort te kunnen bereiken.

Thans zijn er van de oorspronkelijke vijf Wezenputten nog twee putten over. Deze werden gerestaureerd in 2012-2013 en hebben de status van gemeentemonument. Naast de Skilsloot liep het Skillepaadje, dat tegenwoordig een fiets- en wandelpad is.

Scheepsarcheologie voor de kust van Texel

De zeilschepen die bij de rede van Texel voor anker lagen, waren relatief beschut tegen stormen op zee. Maar toch vergingen er heel wat schepen in de loop der jaren. Tijdens de kerstnacht in 1593 vergingen tijdens een storm 44 schepen. Na een storm in de nacht van 18 op 19 december 1660 waren er van de oorspronkelijke 155 schepen die voor anker lagen, nog slechts 38 over. De zeebodem voor de zuidoostkust van Texel is bezaaid met scheepswrakken. Duikersteams hebben verscheidene wrakken in kaart gebracht en waardevolle historische voorwerpen uit de gezonken schepen naar boven gehaald.

Het museum Kaap Skil in Oudeschild heeft een hele verdieping gewijd aan de producten die men in de scheepswrakken heeft gevonden. Men vindt er o.a. resten van pijpjes, kruiken, borden, verroeste wapens, lichtlantaars, scheepsankers, delen van masten, resten van zeilen en touwen, enz.

De Gouden Driehoek

Het gebied nabij Oudeschild waar men nog tastbare herinneringen vindt aan de bloeiperiode tijdens de Gouden Eeuw, wordt ook wel de Gouden Driehoek genoemd. Dit min of meer driehoekige gebied heeft ongeveer als hoekpunten de ligging van militair steunfort Redoute in het westen, militair steunfort Lunette in het oosten en de Hoge Berg en de Wezenputten in het noorden.

Wandel- en fietspaden door dit gebied lopen langs de militaire forten, de Wezenputten, de Skilsloot en het Skillepaadje en het Jeneverbuurtje in Oudeschild. Informatieborden langs de route geven de toerist de nodige uitleg.

In de De Ruyterstraat te Oudeschild vallen meteen de huisjes met klassieke voorgevels op, herinnerend aan een rijk verleden. De geïnteresseerde bezoeker mag ook niet nalaten om museum Kaap Skil te Oudeschild te bezoeken. In de kelder van dit museum vindt men een reusachtige maquette van 18 m bij 4 m, die de rede van Texel weergeeft ten tijde van de Gouden Eeuw. Het is de grootste maritieme maquette ter wereld, die doet terugdenken aan een tijdperk waarin Texel het belangrijkste zeevaartcentrum van de Nederlandse Republiek was.