Pesten: Een lange geschiedenis en een recente bewustwording

Treiteren, pesten en het uitsluiten van groepsgenoten kent diepe wortels in de menselijke geschiedenis. Nieuw is echter de grote aandacht die er sinds het einde van de twintigste eeuw is gekomen voor dit fenomeen. Eerst waren vooral wetenschappers, zoals de psycholoog Olweus, bezig met het terugdringen van pesterijen, maar vanaf de jaren negentig werd de maatschappij door onder meer suïcidegevallen wakker geschud. Dit heeft een beweging ontketend, die ervoor zorgde dat op onder meer scholen geprobeerd wordt om het pestgedrag systematisch uit te bannen. Deze grootschalige aanpak van het pestprobleem en de maatschappelijke bewustwording van de noodzaak ervan vormen een noviteit. In eerdere eeuwen werd namelijk slechts in hooguit beperkte mate bescherming geboden aan gepeste lieden.

De wortels van pesten in de prehistorie

Pesten lijkt haast een biologisch verschijnsel te zijn. Binnen apengroepen wordt namelijk ook pestgedrag waargenomen, dat ten doel heeft om de normen van de groep af te bakenen en de hiërarchie tussen apen telkens weer te bevestigen.

Kaïnisme

Verder komt onder roofvogels kaïnisme voor. Hierbij verzwakt een sterk vogeljong zijn kleinere nestgenoot, zodat deze door zijn gedrag uiteindelijk doodgaat en uit het nest valt. De strijd om te overleven brengt het sterke jong er dan toe om steeds al het gebrachte eten te verorberen zonder ook maar iets voor zijn broer over te laten. Ook pikt hij zijn broer net zo lang tot deze er dood aan gaat.

De onderlinge strijd van de vroegste mensen

Wreedheid jegens verwanten en groepsgenoten lijkt dan ook diep in de natuur geworteld te zitten. Het komt voort uit een natuurlijke drang om te overleven, om machtig te blijven of om niet buiten de boot te vallen in de groep. Dergelijke strevingen zullen dus waarschijnlijk ook al bij de groepen van jagers en verzamelaars uit de prehistorie aanwezig zijn geweest, hoewel de geijkte bronnen om dit te staven ontbreken.

Verhalen uit de oudheid

Als begrip bestond pesten in de oudheid nog niet op de manier zoals dat heden ten dage bezien wordt. Er werd eerder gesproken van het krenken van de eer. Zo beklaagt een huilende en diep gekwetste Achilles zich wanneer zijn legeraanvoerder hem steeds achterstelt bij de verdeling van de buit en op krenkende wijze zelfs zijn meisje Briseïs komt ophalen. Verder stelde Archilochus van Paros zulke snijdend spottende gedichten op dat hij het meisje Neobule (zijn ex-verloofde, die niet met hem wilde trouwen) samen met haar ouders ermee tot het plegen van zelfmoord bracht. Dat drama zou zich al in de zevende eeuw voor Christus afgespeeld hebben.

Pesten in het Oude Testament

Verder komt het verschijnsel treiteren ook in vele Bijbelverhalen voor. Peninna tartte bijvoorbeeld Hanna, omdat die vrouw geen kinderen kreeg. Er was namelijk rivaliteit tussen de beide vrouwen, want zij waren allebei met dezelfde man (Elkana) getrouwd.

Een ander voorbeeld is Jozef, die door zijn broers mede vanwege zijn dromen bespot en gehaat werd. Dergelijke broederhaat is ook te vinden in het verhaal van Kaïn, die zijn broer Abel uit afgunst doodde. De eerder genoemde term kaïnisme is van dit verhaal afgeleid.

Tenslotte klinkt ook in de psalmen vaak de roep van onderdrukking. Hoewel ook hier het begrip pesten niet gebezigd wordt, zijn er in deze Joodse liederen wel herkenningspunten uit verhalen van pesterijen en sociale uitsluiting. Er valt namelijk te lezen over een ik-persoon, die belachelijk gemaakt wordt, die zich bedreigd voelt of die gedurig een gevoel van schaamte ervaart.

Pesten in de Middeleeuwen

Uitsluiting kwam ook in de middeleeuwen veel voor. Groepen die afweken van de standaard, waren daarbij een gewild doelwit. Joden en roodharigen werden bijvoorbeeld al gauw het slachtoffer van treiterijen of andere vormen van het toebrengen van schade. Ook geestelijk zwakkeren konden het mikpunt zijn. In Leiden werd in de late middeleeuwen zelfs door het bestuur een verbod uitgevaardigd zodat deze minder begaafden niet lastig gevallen mochten worden. Sommigen van hen kregen in het kader daarvan een speciaal symbool op hun kleding dat aangaf dat het stadsbestuur hen zou beschermen als pesterijen hen desondanks ten deel zouden vallen.

Pestgedrag in de moderne tijd

De bescherming van de Leidse overheid tegen het pesten was eerder uitzondering dan regel. Normaal gesproken werd pesten namelijk tot in de twintigste eeuw gezien als niet erg problematisch. Het hoorde nou eenmaal bij het gedrag van onder meer schooljongens en het diende slechts tot het bepalen van wat wel en niet normaal was in de groep. Pestgedrag werd dan ook over het algemeen niet als een groot probleem ervaren.

Pesterijen op scholen

In de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw gingen nog lang niet alle kinderen structureel naar school. Vaak bleven zij op het land en ging het schoolleven soms geheel aan hen voorbij. Een nieuwe fase brak aan toen in de negentiende eeuw het bezoeken van scholen meer en meer de norm werd, wat in 1901 met de invoering van de leerplicht bekrachtigd werd.

Jongeren werden door deze gang naar de scholen blootgesteld aan een uiterst competitieve sfeer. Zij kregen immers vanuit school impliciet de boodschap mee om de beste van de groep te worden. Dat bracht spanning en sociale wrijving met zich mee. Doordat bovendien grote groepen jeugdigen bijeen zaten, was zo de voedingsbodem voor het pesten geschapen. De onzekerheid die de jonge leeftijd met zich meebracht, deed de rest.

Pesten in het leger

Het leger kende enigszins vergelijkbare omstandigheden. Grote groepen werden ook daarin bij elkaar gezet om de beste prestatie te leveren. Ook dat ging gepaard met treiterijen en pestgedrag. Het eerste bericht hiervan kwam naar buiten in 1862, toen The Times (een Engelse krant) meldde dat een soldaat was gestorven als gevolg van de aanhoudende pesterijen, waaraan hij blootgesteld werd. Voor het lezerspubliek was dat even nieuw als schokkend.

Pestaanpak in de twintigste eeuw

De publicatie van The Times in 1862 bracht geen totale doorbraak. De erkenning van het pestprobleem liet nog ruim een eeuw op zich wachten. Pas vanaf de jaren zeventig werd namelijk op systematische wijze wetenschappelijk onderzoek verricht door onder andere de Zweedse psycholoog Dan Olweus. Zijn studieterrein lag daarbij in Scandinavische scholen, waar hij met zijn methode het pestgedrag wist in te dammen.

De maatschappelijke aandacht rond 2000

In de jaren negentig werden ook de gewone burgers zich bewust van de verschrikkingen die pesten met zich meebracht. Onder andere schietincidenten op scholen in Amerika hebben aan deze bewustwording bijgedragen. Daarbij brachten gepeste jongeren zichzelf en vele van hun klasgenoten om. Pesten verdween mede daardoor uit de redelijk onschuldige sfeer waarin het eerst in de publieke opinie thuishoorde.

Pesten in de eenentwintigste eeuw

Pestgedrag heeft inmiddels alle aandacht in de media. Er zijn tal van projecten gaande om pesten op zowel scholen als op de werkvloer tegen te gaan. Het einde van de donkere tunnel is echter nog niet in zicht. Met cyberpesten (pestgedrag op internet) heeft de pestproblematiek een nieuwe dimensie gekregen. Doordat treiterijen nu ook langs de digitale weg verlopen, onttrekt veel getreiter zich aan de waarneming van degenen, die anders eventueel zouden kunnen optreden.

Het pestprobleem: Een blijvend issue

Pesten blijft daarmee een hardnekkig probleem. De bewustwording van de ernst ervan is wel een gunstige stap, die nog maar vrij recent gezet is. In heel de geschiedenis heeft namelijk het structureel treiteren, spotten of schaden van groepsgenoten zich voorgedaan zonder dat het concept pesten daarbij als negatief label kon dienen.