Dolle Dinsdag: vergeefs uitzien naar de bevrijding

Na de snelle opmars van de geallieerden in België gingen op 4 september 1944 geruchten rond dat Nederland de dag erna bevrijd zou worden. De bevolking vierde feest en liep uit om de bevrijders te verwelkomen. Paniek sloeg toe bij de NSB’ers en Duitsers en zij sloegen overhaast op de vlucht. Deze 5e september is de geschiedenis ingegaan als Dolle Dinsdag.

Bericht van de minister-president

Op zondag 3 september 1944 bevrijdden de geallieerden Brussel en de dag erna Antwerpen. In Nederland begon men te rekenen: als de opmars in dit tempo doorging, zouden de bevrijders na één dag in Rotterdam zijn en de rest van het land zou snel volgen.

Er kwam een geruchtenstroom op gang en al snel werd rondverteld dat enkele plaatsen in Zuid-Nederland al bevrijd waren. Toen minister-president Gerbrandy op maandag 4 september ook nog eens meedeelde dat de geallieerden op Nederlands grondgebied stonden, waren de Nederlanders niet meer te houden en maakten zij zich gereed om de bevrijders te ontvangen. Zij dosten zich uit in oranje en staken de vlag alvast uit. Nadat Radio Oranje op dinsdagmiddag had laten weten dat de Britse troepen voor Breda stonden, was de vreugde compleet.

Café Breda

Hoe kwam de minister-president erbij om te zeggen dat de bevrijders de Nederlandse grens al overgestoken waren? Gerbrandy had zijn informatie van het Bureau Inlichtingen dat contact onderhield met de illegaliteit. Daar kwam het bericht vandaan dat er Britten bij Breda gesignaleerd waren. Mogelijk zijn er Britse verkenners bij Breda geweest, maar van troepen was geen sprake.
Een andere theorie is dat een bericht van een Britse tankcommandant verwarring heeft gewekt. Toen hij zijn positie moest doorgeven, zei hij dat hij ter hoogte van Café Breda in de Belgische plaats Maria-ter-Heide was.

Duitse wegwijzers verbranden

Veel Nederlanders twijfelden niet aan de juistheid van de berichten en er kwam een uitgebreide geruchtenstroom op gang. In Middelburg vertelden mensen elkaar dat de geallieerden tussen drie en vier uur zouden aankomen en aan het begin van de middag liepen honderden inwoners de stad uit om de bevrijders te verwelkomen.

In Amsterdam stond de bevolking ’s middags klaar op de Overtoom, want daar zouden de geallieerden tussen vier en vijf uur zijn. Door de gebrekkige telefoonverbindingen was het niet mogelijk om te controleren of ze echt in aantocht waren. Kinderen verbrandden alvast Duitse wegwijzers. Ook de Twentenaren bereidden zich voor op de bevrijding. Winkelier Jan Fokkens maakte zijn ‘bevrijdingsetalage’ klaar die hij speciaal voor deze dag had ontworpen.

Duitsers uitschelden

De algemene vreugde leidde tot onvoorzichtig gedrag. Er kwamen radio’s tevoorschijn en Duitsers werden uitgelachen. De illegale Vrij Nederland-groep verspreidde folders met daarop het adres en informatie over hoe men zich als abonnee kon opgeven, verzetslieden vertelden elkaar hun echte naam en het illegale blad De Baanbreker liet een bevrijdingsnummer drukken met daarin de namen van de medewerkers.

Paniek bij NSB’ers en Duitsers

De berichten over de naderende bevrijding leidden tot paniek bij NSB’ers en Duitsers. Velen sloegen op de vlucht. De eersten vertrokken al op maandagavond. Een correspondent uit Budel in Noord-Brabant schreef: ‘Het was een zielige stoet, moeders ineengedoken, met schreiende kinderen op schoot, (en) in de haast bijeengeraapte kleren en beddengoed. De stoet werd begeleid door de NSB’ers zelf met de revolvers in de hand, in het wilde weg schietend’.

Op dinsdagmorgen ging de uittocht verder. NSB-leider Geelkerken nam de benen en de directeur van de plantsoenendienst in Den Haag, een NSB’er, gaf zijn chauffeur opdracht hem in zijn dienstauto naar de Achterhoek te rijden. De auto bleef daar en de chauffeur moest naar huis teruglopen. De melige propagandistische krant De Gil schreef in haar uitgave van 15 september: ‘De Zucht van een Gerucht Joeg de Bonzen op de Vlucht’.

Het Nederlandse Arbeidsfront verplaatste zijn kantoor van Amsterdam naar Almelo en medewerkers van de bureaus van de Sicherheitsdienst en de Sicherheitspolizei begonnen met de vernietiging van de dossiers. Bij de roofbank Lippmann-Rosenthal verdween een groot deel van de bankadministratie.

Beschieting trein met vluchtelingen

Mussert besloot dat de NSB’ers uit het westen en midden van het land moesten evacueren naar de noordelijke provincies of naar Duitsland. Ongeveer 60.000 van de 100.000 NSB’ers maakten zich klaar voor vertrek. Rauter stelde 40 treinen ter beschikking om hen te vervoeren. Nagejouwd door de bevolking vertrokken zij naar het station. De eerste trein die uit Amsterdam vertrok, werd door de RAF beschoten. Daarbij kwamen 36 mensen om.

Ongeveer 5000 NSB’ers reisden per trein naar Westerbork en namen daar hun intrek in afwachting van vervoer naar de streek rond Hannover. Nadat zij vanuit Westerbork vertrokken waren, hield de trein halt bij de grens en moesten tientallen mannen uitstappen en zich voegen bij de Landwacht of de Landstorm.

Plunderingen

Na het vertrek van de NSB’ers begon de bevolking hun huizen te plunderen. In de Zeeuwse plaats Axel vernielden inwoners het interieur van een café van een Duitsgezinde eigenaar en openden de jacht op moffenmeiden. Ze joegen het gemeentebestuur weg en stelden een nieuwe gemeenteraad aan onder leiding van een predikant.

In de loop van de dinsdagmiddag, toen na lang wachten nog nergens een tank te zien was, sloeg de twijfel toe. Waren de berichten wel juist? Langzamerhand drong tot de bevolking door dat de geallieerden niet zouden komen. Er verschenen weer Duitse patrouilles op straat en gevluchte soldaten keerden terug. In oktober begon de bevrijding van het zuiden van het land, maar het noorden ging de verschrikkingen van de Hongerwinter tegemoet.