Slapen in de middeleeuwen: gewoonten en gebruiken

Om zo goed mogelijk de dag door te komen en er een gezond leven op na te houden, proberen we gemiddeld acht uren per dag aaneengesloten te slapen. Maar dit is niet altijd zo geweest. In de middeleeuwen, de periode tussen 500 en 1500, hielden we er heel andere gewoonten op na. Zo lieten we ons gedrag vaak leiden door bijgeloof. Wat was in die tijd een gebruikelijk slaapritme, hoe dachten we over een goed bed? Waar bestond het beddengoed uit? Vaststaat dat we er destijds heel andere gebruiken op na hielden.

Slaapgewoonten en gebruiken in de middeleeuwen

Veel mensen hebben er last van. Niet aan één stuk kunnen doorslapen. Soms uren wakker liggen om vervolgens een paar uur voordat de wekker gaat weer even in slaap te vallen. Maar in de middeleeuwen trok men zich daar niets van aan. Destijds was het heel gebruikelijk om de nachtrust in twee delen te splitsen.

Twee keer slapen

Zodra de zon onderging ving men al gauw aan met de slaap. Elektriciteit was er niet en bij kaarslicht bereid het menselijk lichaam zich eerder voor op de slaap. Men ging dus relatief vroeg naar bed. Daarentegen stond men na een aantal uren weer op. Men bracht dit 'tussenstuk' door, door bij elkaar op bezoek te gaan, samen te bidden en bijvoorbeeld een reparatie aan het huis te doen. Maar ook gaf men er de voorkeur aan om die tussenuren op te vullen met het bedrijven van de liefde. Dit zou volgens artsen aanbevelenswaardig zijn, omdat men dan meer energie had en er zo meer genoten kon worden van het liefdesspel.

Vervolgens begon men aan het tweede deel van de nachtrust en vatte men de slaap weer voor een paar uur tot in de vroege ochtend. Sommige historici beweren dat dit slaappatroon tot in de 19e eeuw voortduurde.

Verwarming

Het dragen van een slaapmuts was heel gebruikelijk. Men was zich ervan bewust dat het lichaam via het hoofd veel warmte verliest. Men bond een doek om en wanneer je wat meer bemiddeld was dan droeg je een slaapmuts. Ook zou een slaapmuts ziekten op afstand houden. Mensen waren ervan overtuigd dat koude luchtstromen langs je hoofd ziekten tot gevolg konden hebben.

Het bed werd voorverwarmd door een doek voor de haard te hangen en deze op het bed te leggen, alvorens men naar bed ging. Ook werden voorverwarmde stenen in bed gestopt welke dienden als kruik.

Sanitair

Een inpandig toilet was er nog niet. Behoeften moest men buiten doen. Niet prettig in een koude (winter)nacht bijvoorbeeld. Daarom was het gebruikelijk een po bij het bed te hebben staan. Ook werd een stoel met een gat erin gebruikt. Daaronder werd een kom geplaatst.

Bijgeloof

In de middeleeuwen sliep men veelal (half) zittend. Er was angst dat wanneer je liggend zou slapen, de bloedtoevoer naar het hoofd te groot werd. Hierdoor zou het kunnen gebeuren dat je niet meer zou ontwaken. Ook werd gevreesd voor slapen in de 'doodszone'. Bijgelovigen beweerden dat wanneer je hoofd tijdens de slaap op 'stoelhoogte' was, dit kon leiden tot de dood. Diverse boze geesten zweefden rond op die hoogte en zogen de geest van het slachtoffer leeg, waarna de dood intrad.

Slapen in een middeleeuws bed

Een bed was niet voor iedereen weggelegd in de middeleeuwen. Zeker een bed in een aparte ruimte was er alleen voor de allerrijksten. Voor veel rijken, zoals landeigenaren, was een houten bed het allerduurste meubelstuk in huis. Vaak werd het bed in een testament genoemd en nagelaten aan een familielid, een bediende of aan een gasthuis. De dochter kreeg het bed mee als deel van de bruidsschat. Het bed kreeg een prominente plaats in de (slaap)kamer. Het ging vaak om grote hemelbedden waar de hele familie in kon slapen. Het waren echte pronkstukken. De gordijnen moesten de tocht tegenhouden en de hemel maakte dat er geen vuil of ongedierte neerkwam op het bed. Ook was het niet ongewoon om gasten plaats te laten nemen op het bed.

De armen sliepen op stenen bedekt met wat hooi of veenmos. Ze verwarmden zich met bijvoorbeeld een mantel of kleden. Ook werd in het midden van de ruimte een vuurtje gestookt. In de winter zorgde dit nog wel eens voor problemen, wanneer de ramen dichtgetimmerd werden en de lucht weinig zuurstof bevatte. Men sliep met het hele gezin, maar ook met dieren, in de woonkamer. Ze lagen dicht tegen elkaar aan om warm te blijven.

Een bedstee kwam veel voor op de boerderijen. Een houten constructie met deuren in een muur ingebouwd, eenvoudig van opzet. Maar ook hier hing het ontwerp af van je financiële positie. Een boer die goed verdiende, bezat een luxe variant waarbij de bedstee van houtsnijwerk voorzien was. Een bedstee was niet heel erg groot. Enerzijds omdat de mensen destijds kleiner waren dan de tegenwoordige mens is. Maar anderzijds ook omdat men (half) zittend sliep.

Middeleeuws beddengoed

De vulling van het matras en het materiaal waar de lakens en dekens van werden gemaakt, toonden aan of je wat te besteden had of niet.

Matras

Arme mensen sliepen op een stevige zak (vaak jute) gevuld met stro, mos en vlok wol. Wanneer je wat meer geld had dan legde je daar nog een matras bovenop. Rijke mensen vulden het matras met donsveren, welke als meest comfortabel ervaren werd. Ook werd katoen gebruikt als vulmiddel. De tijk was gemaakt van linnen, als je veel geld had dan had je een matrashoes van zijde.

Dekens

Dekens van arme mensen bestonden uit aan elkaar genaaide stukken stof, som van wol. Vaak waren ze versleten en te dun.
Een gevulde deken van bijvoorbeeld donsveren en/of katoen was voor de rijken weggelegd. Ook werd vlas, pluiskatoen of hennep gebruikt. Wanneer je dan ook nog hoofdkussens had gevuld met donsveren dan had je een voor die tijd zeer luxueus bed.