Wereldoorlog II: Monuments Men in de bres voor kunstwerken

Ben je verzot op kunst en hou je er wel van om eens een museum binnen te lopen om al dat moois te gaan bekijken? Wist je dat dit bijna ondenkbaar was geweest zonder de inzet van de Monuments Men? Dat er tijdens een oorlog veel mensenlevens verloren gaan, dat weet iedereen. Maar dat er tijdens een oorlog ook heel wat patrimonium te niet wordt gedaan, daar staan veel mensen niet bij stil. Het is juist om het patrimonium te beschermen dat de Monuments Men tijdens Wereldoorlog II in actie schoten. Een groep kunstminnende mannen uit verschillende landen afkomstig, die samen ten strijde trokken om de door de Duitsers gestolen kunst terug op de juiste plaats te brengen, dat zijn de Monuments Men. George Clooney maakte er in 2014 een film over met de passende titel: The Monuments Men.

Oorlogen en kunstroven

Kunstroof

Tijdens elke oorlog gaat er patrimonium verloren. Gebouwen die worden gebombardeerd, schilderijen die in vlammen opgaan en beeldhouwwerken die worden vernietigd. Kunstwerken vernietigen betekent de identiteit van de vijand vernietigen en zijn verleden uitwissen.

ERR en Fuhrermuseum

Tijdens Wereldoorlog II was er de ERR (Reichsleiter Rosenberg Taskforce) die in 1940 was opgericht met als doel boeken en documenten van Joden te verzamelen en te vernietigen. Onder Göring veranderde de missie van de ERR en moesten ze kunstcollecties van Joden in beslag nemen. Ook musea en kerken in Frankrijk, België en Nederland werden geplunderd door de nazi's. Vele van deze kunstwerken werden naar het Jeu de Paumemuseum gebracht in Parijs. Daar werden ze gestockeerd en daarna gekeurd door kunstkenners. De beste werken verdeelden Göring en Hitler onder elkaar voor hun privécollectie. Hitler plande de bouw van een Fuhrermuseum in Linz, nabij zijn geboorteplaats. In dit museum zou hij al deze kostbaarheden kunnen tentoonstellen. Wat Hitler en Göring zelf niet wilden, werd doorverkocht aan hooggeplaatsten.

Kunstbrigade

Tijdens het laatste jaar van Wereldoorlog II sprong er een kunstbrigade in de bres om de kunstwerken gestolen door de nazi's te gaan terughalen. Een tamelijk ongekend onderdeel van de geschiedenis dat sinds 2006 in de schijnwerper werd gezet, mede door de boeken van Corinne Bouchoux over Rose Valland en dat van Robert R. Edsel over de Monuments Men.

Monuments Men

MFAA

De MFAA, The Monuments, Fine Art and Archives, kortweg de Monuments Men genoemd, vormden een kunstbrigade die instond voor het opzoeken en terugbrengen van de kunstwerken die door de nazi's waren gestolen in verschillende Europese musea, kerken en uit privécollecties. De kunstbrigade bestond uit zo'n 350 mannen en vrouwen, met dertien verschillende nationaliteiten. Een gemeenschappelijk punt echter tussen al deze mensen: ze waren allemaal afkomstig uit de wereld van de kunst. Het waren dus helemaal geen opgeleide en getrainde soldaten, maar mensen die geloofden in hun zaak en daar veel voor over hadden. Tot hun leven toe zelfs.

Het Nero-decreet

Het werd een race tegen de klok, want Hitler had het Nero-decreet uitgevaardigd. Dit decreet hield in dat bij een nederlaag van nazi-Duitsland alle kunstwerken vernietigd moesten worden. Aangezien de leden van de kunstbrigade geen echte soldaten waren, kregen ze vaak niet de steun die ze verwachtten van leger en overheid om hun missie te kunnen volbrengen.

Rose Valland

Een belangrijk figuur was Rose Valland, een curator in het Jeu de Paume, naast het Louvre in Parijs. Zij legde lijsten aan met de geroofde kunstwerken en met de plaats waar ze waren ondergebracht. Haar lijsten waren van onschatbare waarde voor de leden van de kunstbrigade. Over Rose Valland verscheen in 2006 een boek: 'Rose Valland: Resistance at the Museum', geschreven door Corinne Bouchoux, een Franse senator. In het boek ook een voorwoord van Robert R. Edsel.

Vijf miljoen kunstwerken

In het laatste jaar van de oorlog en in de jaren na de oorlog brachten de Monuments Men zo'n vijf miljoen kunstwerken, gestolen door Hitler en het naziregime, terug naar waar ze thuishoorden. Het ging dikwijls om bekende en grote werken, zoals bijvoorbeeld Het Lam Gods van Van Eyck uit Gent en de Madonna met kind van Michelangelo uit Brugge. Ook werken van Vermeer, Renoir, Botticelli, Bellini en nog vele anderen werden teruggevonden.

Waar werden de werken teruggevonden?

Eerst stonden de Monuments Men voor een groot raadsel. Ze hadden namen gevonden van steden als Siegen en Merkers, maar toen ze daar aankwamen bleken deze compleet plat gebombardeerd te zijn en was er niets te zien. Tot ze de link legden tussen de verschillende steden: overal waren mijnen te vinden: zoutmijnen, kopermijnen, etc. Vele kunstwerken werden in deze mijnen teruggevonden. Ook in slot Neuschwanstein werden tal van werken en zelfs goud ontdekt. Andere vindplaatsen waren: Berchtesgaden in Duitsland, Bernterode in Duitsland, Altaussee in Oostenrijk en San Leonardo in Italië.

De gesneuvelden

Ondanks het feit dat de Kunstbrigade geen goed geoefende soldaten waren, leden ze relatief weinig verliezen. Er zou sprake zijn van twee gesneuvelden.

Monuments Men: film van en met George Clooney

Film

In 2014 maakte George Clooney een film met de passende titel: The Monuments Men. Zelf speelde hij de hoofdrol, die van Frank Stokes, het brein achter de Monuments Men. Verder kropen ook nog Matt Damon, Bill Muray, John Goodman, Jean Dujardin, Bob Balaban en Hugh Bonneville in de huid van de soldaten van de kunstbrigade. Cate Blanchett speelt de rol van Claire Simonne, die in een museum werkt en veel schilderijen zag vertrekken zonder er veel tegen te kunnen doen. In de film lijkt het alsof zeven soldaten alles hebben teruggevonden, terwijl de Monuments Men eigenlijk met 350 waren. Claire Simonne is in werkelijkheid Rose Valland. Ook in de film vielen er twee doden tijdens de missie. De film kreeg hevige kritiek te verduren maar geeft wel een goed inzicht op wat er juist gebeurde met de kunstwerken, waar ze werden teruggevonden en wat er mee was gebeurd als ze niet op tijd waren teruggevonden. Een deel werd natuurlijk geromantiseerd en aangepast voor de film. Volgens George Clooney zou 80% van de film stroken met de werkelijkheid.

Frankrijk geeft drie schilderijen terug aan de rechtmatige eigenaars

Na het uitkomen van de film van George Clooney in 2014 besloot Frankrijk drie schilderijen met het statuut MNR (Musées Nationaux Récupération) aan de rechtmatige eigenaars terug te geven. De MNR zijn zo'n 2000 teruggevonden schilderijen waarvan de eigenaar niet kon worden achterhaald. Zij zijn als zodanig gecatalogeerd en worden in verschillende musea voor het grote publiek tentoongesteld. Wanneer iemand zo'n schilderij opeist en kan bewijzen dat hij wel degelijk de eigenaar is, wordt het schilderij teruggegeven. Dit gebeurde dus met drie schilderijen in maart 2014.

Nederland: Stichting Nederlands Kunstbezit (SNK)

In Nederland zorgde de Stichting Nederlands Kunstbezit voor de recuperatie en de teruggave van de gestolen kunstwerken. Na de oorlog moest iedereen die betrokken was geweest bij de overdracht van kunstwerken aan de Duitsers, hier aangifte van doen bij het SNK. Aan de hand van administratieve gegevens van Duitse roofinstanties en de gegevens gevonden in verkoopboeken van onder andere kunsthandelaar J. Goudstikker kon de SNK de aangiften verder aanvullen. Met deze gegevens konden ze de gestolen kunstwerken in Duitsland gaan opeisen. In de eerste vijf jaar na de oorlog werden zo vele kunstwerken teruggegeven aan de rechtmatige eigenaars. In 1951 werd de SNK opgeheven. Vele van de overgebleven kunstwerken, zo'n vijfduizend stuks, belandden toen in musea. In 1998 werd het Bureau Herkomst Gezocht opgericht. zij gingen opnieuw op zoek naar de eigenaars van achtergebleven schilderijen. Vele schilderijen konden zo worden teruggegeven. Zo ook een deel van de collectie van kunsthandelaar Goudstikker. Wie meer over deze gebeurtenissen wil weten, kan van 12 mei tot en met 27 augustus 2017 gaan kijken naar de tentoonstelling 'Roofkunst voor, tijdens en na WO II'. Hiervoor moet je in de gerestaureerde en speciaal hiervoor geklimatiseerde Bergkerk in Deventer zijn.

Het boek

De film van George Clooney is gebaseerd op het boek 'Monuments Men', geschreven door Robert R. Edsel. In het Nederlands werd dit boek vertaald als "De Kunstbrigade". Het 536 pagina's tellende boek werd uitgegeven door uitgeverij Het Spectrum in april 2010 en draagt het ISBN-nummer 978.90.491.0357.6. In het boek worden, net als in de film, slechts enkele manschappen van de kunstbrigade uitgelicht en gevolgd. De auteur kreeg zijn inspiratie voor het boek toen hij in Italië met vakantie was en een aantal kunstwerken ging bewonderen. Hij vroeg zich af hoe deze kunstwerken de bombardementen tijdens Wereldoorlog II hadden kunnen overleven. Zo kwam hij terecht bij de Monuments Men. Hij schreef er een boek over en richtte ook de Monuments Men Foundation op. Het boek is zeker een aanrader voor wie dieper op het onderwerp wil ingaan en de juiste feiten wil kennen.

De hamvraag: is kunst een mensenleven waard?

De hamvraag die velen zich zullen stellen en die ook in de film aan bod komt is: is kunst een mensenleven waard? Veel mensen hebben het hier moeilijk mee. Wanneer er zoveel mensen sterven in een oorlog, wie houdt er zich dan met kunst bezig? Aan de andere kant: als alle erfgoed en kunst van een land of een continent verdwijnt, wat blijft er dan nog over voor de volgende generaties? Kunst is niet alleen het werk op zich. Het geeft ook inzicht in het verleden van een persoon, van een volk. Dus is het belangrijk om dit te behouden. Maar of het ook een mensenleven waard is, dat moet elk voor zich uitmaken.