De macht van de Gestapo

De Geheime Staatspolizei of Gestapo was een beruchte Duitse organisatie die zowel in als voor de Tweede Wereldoorlog grote invloed had op het dagelijks leven. Gestapomedewerkers arresteerden mensen van wie zij vermoedden dat ze tegen het nationaal-socialistische regime waren en dwongen hen door marteling een bekentenis af. Vervolgens sloten ze hen op in concentratiekampen. De Gestapo maakte op grote schaal gebruik van verklikkers.

De oprichting

In 1933 richtte Hermann Göring de Geheime Staatspolizei of Gestapo op. Göring was minister van Binnenlandse Zaken van de deelstaat Pruisen en wilde met deze nieuwe politiemacht tegenstanders van het nationaal-socialistische bewind uit de weg ruimen: socialisten, communisten en mensen die criminele activiteiten ondernamen tegen de overheid. Gevangenen werden ondergebracht in gevangenissen en concentratiekampen waar de Gestapo met hen kon doen wat hij wilde, omdat zij geen burgerrechten meer hadden. In 1934 werd de Gestapo afgescheiden van de politie in Pruisen en een jaar later door Heinrich Himmler onder supervisie van de SS geplaatst.

In 1936 vond een reorganisatie plaats, waarna de politiemacht een sterke groei doormaakte. De Gestapo werd een landelijke organisatie en verplaatste zijn hoofdkantoor naar Berlijn. De geheime politie kreeg volledige vrijheid van handelen en was aan geen enkele wet meer gebonden. Alleen moord en marteling waren verboden, maar door het vervalsen van documenten konden de medewerkers toch hun gang gaan.

Een nieuwe taak voor de Gestapo

Na de Kristallnacht in november 1938 kreeg de Gestapo er een belangrijke taak bij: het deporteren of laten emigreren van Joden uit Duitsland en de bezette gebieden. De Gestapo werd de belangrijkste uitvoerder van het anti-Joodse beleid. Adolf Eichmann nam de verantwoordelijkheid voor de deportatie op zich. Vanaf 1939 bestuurde hij de Joodse afdeling van het Reichsicherheitshauptambt (RSHA), dat gevormd was door samenvoeging van de Sicherheitspolizei met de Sicherheitsdienst. Leden van de Gestapo arresteerden Joden en zigeuners en brachten hen naar concentratiekampen. Daarnaast voerden Gestapo-officieren de Einsatztroepen aan die tienduizenden Joden vermoordden in de Sovjet Unie en stond kamp Theresiënstad onder directe verantwoordelijkheid van de beruchte geheime politie.

Operatie Werkschuw

Vanaf 1938 hielp de Gestapo bij de uitvoering van Operatie Werkschuw, een overheidscampagne tegen ‘werkschuwen’: mensen die wel tot werken in staat waren, maar om onduidelijke redenen twee keer ontslag genomen hadden. Arbeidsbureaus in heel Duitsland moesten de namen van deze mensen doorgeven en de Gestapo hielp mee hen te arresteren. De werklozen werden opgesloten in concentratiekampen, waar ze in de fabrieken moesten werken die aan de kampen toegevoegd waren.

Operatie Werkschuw begon op 21 april 1938 en duurde negen dagen. Daarbij werden 1500 werklozen opgepakt. Reinhard Heydrich, de hoogste man van het RSHA, vond dit aantal echter veel te laag en gaf de Kriminalpolizei opdracht alle werklozen gevangen te zetten, samen met daklozen, bedelaars en criminelen, en hen over te brengen naar een concentratiekamp. Daar werden ze ingezet in de oorlogsindustrie.

Verklikkers

De Gestapo werkte met relatief weinig mensen. In 1937 had bijvoorbeeld de geheime politie van Dϋsseldorf slechts 126 agenten in dienst op een half miljoen inwoners en 43 agenten in Essen, een stad met 650.000 inwoners. Veel kleinere plaatsen vielen onder de verantwoordelijkheid van één agent. Doordat de organisatie op grote schaal gebruikmaakte van verklikkers konden er toch veel mensen gearresteerd worden.

De verklikkers waren mannen en vrouwen die vooral afkomstig waren uit de arbeidersklasse en familie, buren of collega’s aangaven. Naar schatting 26% van alle Gestapozaken begon met een aangifte. Mensen gaven de naam door van iemand waarmee ze ruzie hadden of die een negatieve opmerking over het bewind maakte. Ambtenaren waren verplicht om tegen de staat gerichte acties door te geven. Alleen al in 1937 werd 17.168 keer de naam van een inwoner van het Duitse Rijk aan de Duitse geheime politie doorgegeven.

Daardoor werd rond de Gestapo een aureool van alwetendheid geweven. De geheime politie leek overal aanwezig te zijn en alles te horen en te zien. Zo werd in Wiesbaden op 5 februari 1940 een man gearresteerd omdat hij tijdens een toespraak van Hitler de radio had uitgezet. ‘Ik kon het geschreeuw en gescheld niet meer horen’, zei hij, ‘en het interesseert me ook niet. Hitler is toch schuldig aan de oorlog, of we die nou winnen of niet, we blijven toch een arm volk’. Collega’s van de man lichtten de Gestapo in en hij belandde voor vier maanden in de cel.

Het blonde spook

Ook joden bleken bereid om te spioneren voor de Gestapo. In Berlijn trad Stella Kϋbler op, het ‘blonde spook’ genoemd vanwege haar lichtblonde haren. Zij was in 1943 opgepakt en opgesloten in het kamp aan de Grosse Hamburgerstrasse. Om aan transport naar een vernietigingskamp te ontkomen, trad ze in dienst van de Gestapo. Ze kreeg 300 Reichsmark voor elke Jood die ze aangaf. Op een dag kon de Gestapo dankzij Kϋbler maar liefst 62 Joden oppakken die zich hadden verstopt in tuinhuisjes aan de Wannsee. De Joodse spionne was zeer succesvol en maakte naar schatting 300 tot 6000 slachtoffers.

Klaus Barbie

Mensen die in handen van de Gestapo vielen, werden gemarteld om een (valse) bekentenis af te dwingen. Een van de meest gevreesde agenten was Klaus Barbie, het hoofd van de Gestapo in Lyon. Hij had de bijnaam ‘de slager van Lyon’, omdat hij van zijn slachtoffers een bekentenis probeerde los te krijgen door hen ernstig te mishandelen, vaak tot de dood erop volgde.

De bende van de Doelenstraat

Na de inval in Nederland opende de Gestapo een kantoor aan de Nieuwe Doelenstraat in Amsterdam en begon hij aan zijn werk, geholpen door V-mannen en -vrouwen. Het illegale blad Het Parool beschreef op 2 oktober 1941 hoe de geheime politie in de hoofdstad te werk ging: ‘Elken dag kan men de gehate auto’s van de Duitsche politie door de stad zien jagen, op zoek naar nieuwe prooi: Joden, katholieken, protestanten, liberalen, socialisten en communisten worden bij tientallen gelijk gegrepen’.
Troffen de Gestapomedewerkers de man die zij zochten niet thuis, dan namen zij zijn vrouw en kinderen mee. Ook haalden zij huizen van verdachten overhoop en pikten alles in wat van hun gading was. Hun voorkeur ging uit naar thee, koffie, vet, boter, slaolie, sigaren en sigaretten, aldus Het Parool.

De Gestapo zette ook mensen in als ‘agent-provocateur’, die bijvoorbeeld in een café een gesprek met bezoekers voerden, waarbij zij scholden op de Duitsers. Gingen hun gesprekspartners daarop in, dan belden zij met de Gestapo en werd zo’n man of vrouw direct gearresteerd.

Berechting

Het Paroolartikel eindigde met de woorden: ‘Het is gewenscht, dat de namen van deze Duitsche huurlingen, die er hun specialiteit van maken hun eigen landgenooten in het ongeluk te storten, algemeen bekend gemaakt worden, zoodat zij hun gerechte straf niet zullen kunnen ontloopen als de tijd daarvoor aangebroken zal zijn’. Helaas ontliepen velen hun straf door, zoals Eichmann, naar Latijns-Amerika te vluchten.

Door de inspanningen van Simon Wiesenthal en zijn medewerkers zijn echter ongeveer 1100 gevluchte oorlogsmisdadigers opgespoord en berecht. Adolf Eichmann was één van hen. Hij was een nieuw leven begonnen in Argentinië en werd daar gevonden door Simon Wiesenthal, in samenwerking met de Israëlische geheime dienst, de Mossad. Eichmann werd in Israël berecht en in 1962 opgehangen.