Wereldwonder: De tempel van Artemis in Efeze

In de Griekse stad Efeze stond één van de zeven wereldwonderen van de antieke wereld. Het was een grote tempel omringd door een zuilengalerij waarin een groot beeld stond van de godin Artemis. De zogenaamde ‘tempel van Artemis’ werd in de zevende eeuw voor Christus verzwolgen door de zee. De inwoners van Efeze bouwden een nieuwe tempel van ruim honderd meter lang om geschenken te brengen aan hun godin van de vruchtbaarheid en de jacht. De tempel kreeg wereldwijde belangstelling en werd benoemd tot wereldwonder. In de vierde eeuw voor Christus werd de tempel in brand gestoken. Als reactie werd er opnieuw een tempel gebouwd van dit maal ruim honderddertig meter lang. Het wereldwonder ging definitief ten onder toen de Goten de stad bestormden nog geen honderd jaar later.

De stad Efeze

Efeze was een grote haven- en handelsstad aan de westkust van Klein-Azië (dat tegenwoordig het westelijke deel van Turkije beslaat). De stad ligt op drie kilometer afstand van de huidige Turkse stad Selçuk, tegenover het Griekse eiland Samos en werd gebouwd omstreeks 1100 v.Chr. Volgens de legende zou de stad zijn opgericht door de mythische figuur prins Androclus van Athene die na de dood van zijn vader koning Codrus werd verbannen. Androclus kreeg van een orakel te horen dat als hij een stad zou oprichten, de stad zou worden beloond met veel vissen en wilde zwijnen. Hij nam het advies ter harte en stichtte Efeze. Androclus werd heerser van de stad en verjaagde succesvol het leger van Carië (een landstreek in het zuidwesten van Klein-Azië). Tijdens zijn heerschappij bloeide de stad op. Er werd een grote bibliotheek gebouwd en een theater dat maar liefst 25.000 toeschouwers kon houden. Ter ere aan hun godin Artemis werd een tempel gebouw die wereldwijd bekend zou komen te staan.

Godin Artemis

Artemis was één van de twaalf Griekse goden die deel uitmaakten van de godenwereld. Ze was de dochter van de oppergod Zeus en zijn minnares Leto. Hera, de vrouw van Zeus, was zo kwaad dat ze de zwangere Leto verbande naar het Griekse eiland Delos. Artemis kwam in de Griekse mythologie bekend te staan als de godin van de vruchtbaarheid en van de jacht. Vaak werd ze afgebeeld met een pijl-en-boog in haar hand, een hinde (en andere wilde dieren) naast zich en de maan boven haar hoofd. Haar bijnaam Dhelia had ze te danken aan de naam van haar geboorte-eiland. Er werden verscheidene tempels gebouwd om haar te vereren, waaronder de tempel in Efeze.

De eerste tempel

Tussen 1987 en 1988 werd de locatie opgegraven en vonden archeologen resten van een peripteros. Een peripteros is een Griekse tempel waarbij de centrale ruimte geheel wordt omgeven door één rij vrijstaande zuilen. De tempel dateert uit de tweede helft van de achtste eeuw voor Christus en had een vloer van samengedrukte klei. In de zevende eeuw voor Christus werd de tempel vernietigd door een overstroming. Hierna is de locatie van de tempel ruim vier meter opgehoogd, zodat de nieuwe tempel niet door de zee zou worden verzwolgen. Het was de eerste tempel van dit type ter wereld die werd gebouwd.

De tweede tempel

Dubbele zuilenrij

De nieuwe tempel werd gebouwd rond 550 v.Chr. in opdracht van koning Croesus (595-546 v.Chr.). Hij was koning van Lydië; een koninkrijk in het huidige West-Turkije waarin ook Efeze lag. De marmeren tempel was 115 meter lang en 46 meter breed, en had dezelfde stijl als de vorige tempel. Bij deze tempel stonden niet één rij zuilen om de centrale ruimte, maar twee. De zuilen waren dertien meter hoog en waren versierd met tekeningen van de godin. Een levensgroot standbeeld van de godin stond in de centrale ruimte en het dak rondom het beeld was opengebroken.

Wereldwonder

De tempel werd erg populair en koningen kwamen van ver om kostbaarheden, zoals sieraden aan het heiligdom te schenken. Mensen die bescherming zochten nadat zij een straf opgelegd hadden kregen, bezochten het heiligdom in de hoop dat Artemis hen zou beschermen. Verscheidene reizigers trokken naar de tempel en benoemden het tot een wereldwonder. Hierdoor ontstonden er in de eerste en tweede eeuw voor Christus verscheidene lijsten waarop verschillende bijzondere bouwwerken stonden. Er werd een definitieve lijst opgesteld ‘de zeven wereldwonderen van de antieke wereld’ waarvan verschillende schrijvers beweren dat de lijst door hen is samengesteld. Naast de tempel van Artemis kregen onder andere de hangende tuinen van Babylon en de vuurtoren van Alexandrië een plekje op de lijst.

Herostratus

In 356 v.Chr. werd de tempel in brand gestoken door Herostratus (circa de vierde eeuw voor Christus). Herostratus is niet zijn echte naam, maar een naam die werd verzonnen op het moment dat hij de tempel in brand stak. De naam betekent letterlijk 'die niet wettig mag worden benoemd'. Het misdrijf was onvergefelijk en werd bestraft met de dood. Plutarch beweerde dat Artemis het te druk had met de geboorte Alexander de Grote (in juli dat jaar) om zich bezig te houden met haar brandende tempel.

De derde tempel

Nog groter

In 323 v.Chr. begon men aan de bouw van een nieuwe nog grotere tempel en behield de tempel haar plaats op de lijst met wereldwonderen. De nieuwe tempel had een afmeting van 137 meter lang, 69 meter breed en had meer 127 zuilen van 18 meter hoog. In de tempel hingen schilderijen, stonden zuilen verguld met zilver en goud, en stonden religieuze werken van de bekende Griekse beeldhouwers Polyclitus, Pheidias, Cresilas en Phradmon. Op het altaar dat was gebouwd, stonden beelden van andere mythologische figuren, zoals van Nyx (de oeroude godin van Nacht).

De apostel Johannes

In de Handelingen van Johannes (een tweede-eeuws geschrift in het Nieuwe Testament over Johannes) staat geschreven dat de apostel Johannes in het openbaar had gebeden in de tempel om de demonen uit te drijven. Volgens de tekst stortte de helft van de tempel onmiddellijk in en viel het altaar van de godin in stukken op de vloer. In de daaropvolgende eeuw werd de tempel daadwerkelijk verwoest.

Verwoesting
De Goten (een Oost-Germaans volk dat meedroeg aan de val van het West-Romeinse Rijk) trokken de Middellandse Zee op en plunderden drukbevolkte steden die zij tegenkwamen. In 268 v.Chr. arriveerden ze in Efeze waar ze de stad overvielen en Artemis’ tempel verwoestten. Er zijn geen literaire bronnen over een mogelijke herbouw van de tempel noch over reparaties. De tempel lag voor een onbekende periode in puin. In de loop van de eeuwen werden de fragmenten van de tempel verplaatst en hergebruikt in andere gebouwen. Zo werden tien achttien meter hoge zuilen getransporteerd in de zesde eeuw na Christus naar de Turkse stad Istanboel (ook wel Istanbul genoemd). De zuilen werden verwerkt in de kathedraal Hagia Sophia, die nu dienst doet als moskee. Beelden en andere decoratieve elementen uit de tempel werden verhandeld door de hele stad.