Een geschiedenis van moslims in Spanje

Op 17 augustus 2017 vond in de Spaanse stad Barcelona een bloedige aanslag plaats door de terreurorganisatie Islamitische Staat (IS), met als gevolg (aanvankelijk) dertien doden en vele (zwaar)gewonden. De aanslag past in het streven van de islamitische terreurorganisatie om in het kader van de stichting van hun kalifaat het oude kalifaat van Córdoba, dat bestond tussen 929 en 1031 en dat in de geschiedenis bekend is als het morenrijk, te herstellen. En daarbij zal het niet blijven: het einddoel is, aldus IS, de verovering van het hele Iberisch Schiereiland om zo het moslimrijk van weleer daar uit te breiden over het huidige Spanje en Portugal. Dat rijk zou dan “Andalus” moeten heten - een passende naam gezien de geschiedenis van de moslims in Spanje.

Inhoud

• Het kalifaat Córdoba
• De Gouden eeuw van de moren in Spanje
• De periode van de reconquista, 11e tot en met 15e eeuw
• Moslims in Spanje na 1492
• Moslimterrorisme in Spanje in de 21e eeuw

Het kalifaat Córdoba

Op 29 april 711 stak de Berberse / islamitische legerleider Tarik Ibn Zajid met 7000 strijders vanuit Noord-Afrika de Straat van Gibraltar over. In de slag bij Guadalete (een riviertje in Analusië, Zuid-Spanje) versloeg hij de Germaanse Visigoten die in die tijd daar de macht hadden. Drie jaar later had Tarik bijna het hele Iberisch Schiereiland veroverd. Vervolgens was Frankrijk aan de beurt. In de historische slag bij Poitiers in 732 wist de grootvader van Karel de Grote, Karel Martel (689-741), de moslimopmars tegen te houden. Daardoor bleef de islamitische overheersing beperkt tot het Iberische Schiereiland.

Dynastieën der Omajjaden

In de 7e eeuw hadden moslimveroveraars het christelijke Byzantijnse Rijk ook in Noord-Afrika verslagen en er hun heerschappij (kalifaat) en hun religie, de islam, ingevoerd. De Arabische dynastie der Omaijaden was onderwijl aan de macht gekomen in de moslimwereld. Het was onder hun bewind dat Tariq de verovering van Europa in het zuiden begon, wat er uiteindelijk toe leidde dat het Iberische Schiereiland een provincie van het kalfaat der Omajjaden werd. In 750 verwierf in Damascus de dynastie der Abassiden in plaats van die der Omaijaden de heerschappij. De Omaijadenprins Abd al-Rahman vluchtte en kwam na de nodige omzwervingen in Córdoba, in Al-Andalus (Spanje) terecht. Hij wist er een van Damascus onafhankelijke dynastie te vestigen.

Van emiraat naar kalifaat

Na jaren van strijd met moslim-concurrenten slaagde Abd al-Rahman erin het overgrote deel van het Iberisch Schiereiland onder zijn macht te brengen – alleen in het noorden van Spanje bleven enige zelfstandige christelijke rijkjes bestaan. in 756 stichtte hij in Al-Andalus het emiraat Córdoba. Zijn nakomelingen moesten, met wisselend succes, veel strijd leveren met lokale heersers om zich te handhaven. Eén van die nakomelingen emir Abd al-Rahman III (912-961), wist het centrale gezag te herstellen en vrede tot stand te brengen. Hij maakte van de gelegenheid gebruik, in 929, om in plaats van het emiraat het kalifaat Córdoba te stichten, waarbij hij zichzelf uitriep tot hoofd daarvan (kalief). Al met al waren er toen drie kalifaten die elkaar bestreden: die van Córdoba, het sjiïtische kalifaat der Fatimiden (Noord-Afrika met als centrum Tunis) en Abassidische kalifaat (met als centrum eerst Damascus en later Bagdad).

De Gouden eeuw van de moren in Spanje

Het kalifaat van Córdoba, bestond tussen 929 en 1031 en was dus een voortzetting van het rijk van Abd ar-Rahman III. Het wordt ook wel de gouden eeuw van de moren in Spanje genoemd (moren of /muzelmannen was eeuwenlang de gangbare aanduiding voor de moslims daar). Gouden omdat vergeleken met andere gebieden in Europa nergens het niveau van kunst, wetenschap, industrie en handel zo hoog was als in zijn kalifaat. Bijvoorbeeld algebra en geneeskunst kwamen er tot hoge ontwikkeling. De cultuur der moren werd daarin nagevolgd elders in Europa.

President Obama herinnerde in een speech in Caïro in 2009 aan die situatie. Hij stelde daarin dat de huidige cultuur veel te danken heeft aan de islam: “…that carried the light of learning through so many centuries, paving the way for Europe's Renaissance and Enlightenment. It was innovation in Muslim communities that developed the order of algebra; our magnetic compass and tools of navigation; our mastery of pens and printing; our understanding of how disease spreads and how it can be healed.”

Tolerantie

Ook op andere gebieden was er sprake van groei en bloei. Zo kwamen er nieuwe gewassen (onder meer rijst, vijgen en sinaasappels) die goed floreerden, ook omdat de irrigatie verbeterd werd. Als gevolg daarvan kwam er ook een bloei van de industrie tot stand. Opvallend, zeker in vergelijking met de huidige situatie in moslimlanden, was ook de grote mate van de tolerantie die in dat kalifaat van Córdoba bestond ten opzichte van joden en christenen. Deze verzetten zich dan ook niet of nauwelijks tegen hun islamitische overheersers daar. Een en ander nam trouwens niet weg dat de heersers van het kalifaat strijdbaar bleven. Met de christelijke rijkjes op het Sciereiland werd nogal eens oorlog gevoerd – en die rijkjes bestreden trouwens ook elkaar. Daarbij trok het kalifaat van Córdoba ten strijde tegen het naburige kalifaat van de Fatimiden in Noord-Afrika.

De periode van de reconquista, 11e tot en met 15e eeuw

Voor het voeren van hun oorlogen wierven de kaliefen van Córdoba ook Berberse huursoldaten uit Noord-Afrika. Op den duur ontstond er steeds meer rivaliteit tussen de Berbers, aangevuld met uit Noord-Afrika geëmigreerde stamgenoten enerzijds en de Andalusiërs anderzijds. Het kalifaatschap van Córdoba kwam zelfs een tijd in handen van een Berberse dynastie. Met de dood van de laatste kalief der Omaijaden, Hisham III, in 1031 viel het Omaijadenrijk uiteen. Er kwamen nu op het Iberisch Schiereiland meerdere islamitische zogenaamde taifa-rijkjes en christelijke rijkjes, die onderling wedijverden en elkaar ook bestreden. Dat betekende nog niet het einde van de hoogstaande morencultuur, waarbij ook steeds meer joden en christenen betrokken raken. Zo werden er diverse boeken vertaald van het Arabisch naar het Latijn, de taal van de wetenschap in de rest van Europa in die tijd.

Reconquista

In de tweede helft van de 11e eeuw werd het koninkrijk Castilië de leidende mogendheid van de christenrijken/rijkjes. Door samenwerking met andere christenrijkjes stond het sterk en slaagde koning Ferdinand I van Castilië (1035-1065) er zelfs in de islamitische koningen van Toledo aan zich schatplichtig te maken. Zijn nakomeling Alfins VI veroverde in 1085 Portugal. Een proces van geleidelijke herovering van moslimgebied was opgang gekomen. De herovering werd bekend als de reconquista – herovering in de beleving van de chríistenen vanzelfsprekend.

Aan het eind van de eeuw stelde de inval der almoraviden (moren uit Noord-Afrika) tijdelijk paal en perk aan de reconquista – de christenen werden terug geslagen. Maar de almoraviden wisten de eenheid niet te bewaren, ze vielen uiteen in een aantal nieuwe taifarijken, die op hun beurt de hulp inriepen van andere Noord-Afrikaanse moslims, de almohaden, die van Sevilla hun tweede hoofdstad maakten (naast Marrakesj in Marokko). Net als de moren in Spanje waren de almohaden in cultureel opzicht hoogontwikkeld. Daarnaast werd hun heerschappij gekenmerkt door voortdurende strijd met de christenrijkjes.

Eigenlijk was er nu op het Iberisch Schiereiland een christelijk noorden en een islamitisch zuiden ontstaan. De belangrijkste christelijke leider in de eerste helft van de 12e eeuw was koning Alfons I van Aragon (1104-1134). Hij breidde zijn macht uit naar het zuiden. In 1137 kwam er een vereniging met Catalonië tot stand. In 1171 rukte een van zijn nakomelingen, Alfons II, op naar het morenbolwerk Valencia, maar zijn besognes in Zuid-Frankrijk maakte het onmogelijk de reconquista voort te zetten. In 1195 leed zijn collega Alfonds VIII van Castilië een grote nederlaag tegen de almohaden. Spanje scheen verloren voor de christenen. Alleen eenheid kon hen (weer) redden.

Op weg naar de eindzege voor de christenen

Die eenheid kwam er door inspanning van de aartsbisschop van Toledo, Rodrigo Jiminez de Rada. Hij zorgde voor toenadering tussen Castilië, Aragon en Navarra. Hun gezamenlijke leger zorgde voor een grote overwinning aan de Guadalquivir in het jaar 1212. Spoedig daarna viel het almohadenrijk uit elkaar. De vorsten van Aragon en Castilië maakten gebruik van die situatie. Al in de jaren 1229-‘35 kwam het einde van de reconquista in zicht door de verovering van de Balearen (tenminste van Mallorca en Ibiza) door de koning van Aragon, Jaime I. In 1238 viel Valencia, een centrum van de morenheerschappij, hem in handen; in 1268 volgde Alicante. Eind 13e eeuw was de reconquista al bijna voltooid. De veroveringen van Castilië en Aragon hadden de kaart van Spanje toen grondig veranderd. Er bleef maar één moslimrijk over: dat van de Nasriden van Granada. Granada werd ook de hoofdstad van de moslimcultuur in het land.

1492: einde van de moslimheerschappij op het Iberisch Schiereiland

De 14e eeuw stond in het teken van de afronding van de reconquista. Innerlijke twisten van christelijk Spanje beletten een spoedige afwikkeling van de herovering. Zodoende kon het kleine Morenrijk van Granada nog een eeuw blijven bestaan. In die periode kwam de macht in christelijk Spanje in handen van één koningspaar: Isabella van Castilië en Ferdinand van Aragon. De twee waren in 1469 in het huwelijk getreden. In 1479 kwam het tot een vereniging van beide landen. In 1486 namen de twee, die beiden zeer toegewijd waren aan het katholieke geloof, de verovering van Granada ter hand. Dat lukte pas in het jaar dat ook Amerika werd ontdekt, in 1492. Spanje was een eenheid geworden en de moslimheerschappij in was er ten einde. Het land zou zowel in de Oude als de Nieuwe wereld spoedig een overwegende hoofdrol spelen.

Moslims in Spanje na 1492

Het koningspaar Ferdinand en Isabella was niet alleen streng rooms-katholiek, ze wilden zich ook inzetten voor de verspreiding, kon het zijn de alleenheerschappij, van het katholicisme. (In dat verband wordt er door historici ook wel een link gelegd met de ontdekking van Amerika – mede gedreven door missionaire motieven zou het echtpaar de tocht van Columbus hebben mogelijk gemaakt). Die missie verdroeg niet de aanwezigheid, en zeker geen macht en invloed, van andere religies – onder moslimbewind was andere religies op het Iberisch Schiereiland, variërend per streek en periode, wel een redelijke mate van vrijheid gegund. De politiek van uitsluiting van Ferdinand en isabella betrof joden en moslims en ook christelijke groeperingen die niet in de pas liepen met de Kerk van Rome (die laatste werden door hen per definitie als niet te tolereren sekten gezien – een opvatting die zich natuurlijk vooral deed gelden met ingang van de Reformatie in de 16e eeuw.) Al direct in 1492 kwam er een edict dat de joden dwong zich te bekeren tot het christendom – dat wil zeggen het rooms-katholicisme. Wie dat niet wilde moest vertrekken uit het land, met achterlating van alle bezittingen. (In 1497 gebeurde hetzelfde in Portugal.)

Het lot van de moslims

Ook de moslims kregen te maken met gedwongen kerstening. Wel was bij de overgave van Granada vrijheid van eredienst voor hen gegarandeerd, maar in 1499 werden er op aandringen van kardinaal Jiménez maatregelen tegen hen genomen: bekeren of vertrekken. Zo instond daar een vorm van crypto-islam: moslims werden in het openbaar christen maar bleven in het geheim de islam aanhangen: de zogenaamde morisken (morisco’s). In welke mate die maatregelen ook echt doorgevoerd werden verschilde per gebied. Plaatselijke overheden stonden vaak gaarne oogluikend godsdienstvrijheid en ander rechten, bijvoorbeeld eigendomsrechten, toe aan de moslims om ervoor te zorgen dat ze bleven. Het betrof namelijk vaak landbouwers en in de steden ambachtslieden die vertrouwd waren met relatief (vergeleken met de veroveraars) hoog ontwikkelde vaardigheden en technieken (op het platteland bijvoorbeeld wat betreft irrigatie).

De periode van 1499 tot 1526 was er een van strengere maatregelen ten aanzien van kerstening van moslims, waarbij de inquisitie een belangrijke rol speelde. Zo werd de groep morisken in die tijd ook groter. Een gevolg daarvan was onder meer het ontstaan van een omvangrijke geheime islamitische literatuur.

Verzet en deportatie

Die politiek ten aanzien van de moslims lokte natuurlijk verzet uit. Zo brak er eind 1568 een massale opstand uit in Alpujarras, Andalusië – vergelijk de 80-jarige oorlog de opstand die in hetzelfde jaar in de Nederlanden begon.. De repressieve maatregelen tegen de moslims volgden elkaar snel op, tot in 1609 besloten werd alle overgebleven morisken uit Spanje te verwijderen. In de periode 1609 – 1614 werden er 330.000 van hen, dat was 3 % van de bevolking, gedeporteerd naar onder meer Noord-Afrika. Dit betekende niet het einde van de aanwezigheid van crypto-islam in Spanje en andere mediterrane landen. Arabische bronnen geven aan dat het nog tot in de 19e eeuw bleef bestaan – en het is niet uitgesloten dat die sitatie ook nog in de 20e eeuw gold.

Moslimterrorisme in Spanje in de 21e eeuw

Na het tijdperk Franco (de generaal / president / dictator overleed in 1975) kwam er democratie en ook meer vrijheid en pluralisme in Spanje. Dit gaf ruimte aan meer aandacht voor en publiciteit over de islamitische erfenis in het land. Met name in de autonome regio Analusië is er sprake van een revival van de islam. Er zijn daar ook relatief veel bekeerlingen (bekeerd tot de islam); zij worden neo-moslims genoemd – zij hebben veel belangstelling voor hun geschiedenis. In het huidige Andalusische nationalisme speelt het zelfs een rol (met soms een overschatting van de rol en invloed van de islam in het verleden, volgens de islamoloog Herman De Lay, professor aan de Gentse Universiteit, in zijn artikel Van Al-Andalus tot katholiek Spanje.

Moslimterrorisme in 2004

Op 5 april 2004 verscheen er in het blad Trouw een artikel met als titel Bekeerlingen domineren de islam in Andalusië. In de inleiding wordt gesteld: “Na zes eeuwen wonen er sinds enkele decennia weer moslims in Spanje, inmiddels een half miljoen. Ze hebben zelfs een moskee gebouwd tegenover het Alhambra in Granada, ooit het laatste Moorse bolwerk op het Iberisch Sciereiland”. En verderop wordt de imam van de moskee geciteerd: “Wij bieden de Westerse samenleving het enige alternatief dat tot bevrijding leidt.” Maar hij stelt ook “We verwerpen het romantische idee van een terugkeer naar de gouden tijden van weleer. Ook moslims staan met beide voeten in de moderniteit.” Ook wordt in dit verband de islamologe Elena Arijita geciteerd: “[in de ‘gouden tijden’] was het minder rozengeur en maneschijn dan Arabische en ook nogal wat Westerse deskundigen beweren. Arijita, verbonden aan het instituut voor semitische studies aan de universiteit van Granada, stelt vast: “Al-Andalus (Moors Spanje) is vaak bejubeld om zijn convivencia, het in harmonie samenleven van christenen, joden en moslims. De realiteit bleek echter lang niet altijd zo rooskleurig.”

Het lijkt erop dat de journalist van Trouw refereert aan de terroristische aanslagen in Madrid van 11 maart 2004. Toen vonden er in vier forensentreinen in de Spaanse hoofdstad een aantal bomexplosies plaats waarbij 191 mensen werden gedood en 2050 verwond, van wie velen ernstig. Het was toen de grootste aanslag in de geschiedenis van hedendaags Spanje. Eerst was er onduidelijkheid over de daders – ook de Baskische terreurorganisatie ETA was in beeld – maar inmiddels wordt er niet meer aan getwijfeld dat het een aanslag was van een aan de islamitische terreurorganisatie Al Qaida gelieerde groep.

De aanslag in Barcelona, 2017

Op 30 juni 2014 werd een artikel in de Daily Mail gepubliceerd met daarin een kaart van de door IS geplande gebieden die de terreurorganisatie over vijf jaar onder controle wil hebben, waar dan dus hun kalifaat gevestigd zal zijn. Het betreft gebieden in zowel het Midden-Oosten, Noord-Afrika en delen van Azië alsook in Europa. Wat het laatste gebied betreft ontbreekt natuurlijk niet het oude kalifaat van Córdoba, maar dan wel uitgebreid tot het gehele Iberisch Schireiland en met als naam Andalus. Kalief van het kalifaat zal dan IS-leider Abu Bakr al-Baghdadi zijn. De begeleidende tekst maakt duidelijk dat de journalist het bepaald niet onmogelijk acht dat dit ook inderdaad werkelijkheid zal worden. Nu wordt de Daily Mail door de ‘journalistieke elite’ over het algemeen beschouwd als een onbetrouwbaar boulevardblad. Feit is wel dat in de jaren die volgden de moslimterreurorganisatie niet heeft nagelaten er alles aan te doen om de bestaande vrees aan te wakkeren dat het dreigement gerealiseerd zal worden. Zeker op 17 augustus 2017 toen de genoemde aanslag in Barcelona plaatsvond, met andere woorden in het beoogde IS-gebied Andalus…

Lees verder

• Aanslag Barcelona 2017 - Herstel van het kalifaat in Spanje?
• Jeruzalem: stad van joden, christenen en moslims
• De ontwikkeling van het christendom na de komst van de Islam