De overval op de strafgevangenis in Leeuwarden

Op 8 december 1944 vond een overval plaats op de strafgevangenis in Leeuwarden, beter bekend als de Blokhuispoort. De gevangenis bestond uit twee gedeelten: de Bijzondere Strafgevangenis, bestemd voor ‘gewone’ misdadigers, en het Huis van Bewaring, waar politieke gevangenen ondergebracht waren. Er zaten 200 mensen gevangen; vijftig daarvan werden bevrijd.

Valse sleutels

De voorbereidingen voor de overval begonnen al in oktober 1944. De gewestelijke commandant van de Binnenlandse Strijdkrachten, A. Meijer, vroeg aan Piet Oberman, leider van de Friese knokploeg (KP) of hij alvast wat voorwerk wilde verrichten voor een bevrijdingsactie, zodat hij met zijn mannen direct kon optreden als dat nodig was. Oberman zocht contact met enkele ‘goede’ bewakers en zij voorzagen hem van wasafdrukken van de sleutels van de voordeur van de gevangenis, waarmee valse sleutels gemaakt konden worden. Ook zorgden zij voor lijsten met namen van gevangenen, een overzicht van de werktijden van het personeel en plattegronden van de strafgevangenis.

Nauwelijks had Oberman de sleutels en documenten in handen of een van de bewakers liet weten dat op last van de bezetter voortaan ’s nachts een houten balk aan de binnenkant van de voordeur aangebracht moest worden. Aan de sleutels had Oberman nu niets meer. Hij moest een andere manier bedenken om binnen te komen. En daar kon hij niet lang mee wachten, want halverwege de maand november pakte de SD zes verzetsstrijders op. Een van hen was politie-inspecteur Jurjen Dreeuws, die veel wist over de organisatie van het verzet. Als hij zou doorslaan, zag het er slecht uit voor de illegaliteit. Toen vanuit de gevangenis signalen kwamen dat de SD hem aan zware folteringen onderwierp, wist Oberman dat het hoog tijd was om in actie te komen.

Een nieuw plan

Eerst boog hij zich met zijn mannen over de vraag hoe zij de gevangenis binnen konden komen. Politie-inspecteur Spoelstra, een man die het verzet goed gezind was, opperde dat twee KP’ers zich zouden voordoen als agenten die gevangenen kwamen afleveren. Dat was nog niet zo eenvoudig, want de deur ging pas open na een telefonische melding die door de bewakers op echtheid gecontroleerd moest worden. En bij hun komst moesten de ‘agenten’ een insluitingsbevel kunnen tonen.

Een medewerker van de telefooncentrale kon helpen. Hij bracht enkele veranderingen aan, zodat er vanuit de bakkerij van Taco van der Veen aan de Oostergrachtswal naar de gevangenis kon worden gebeld. De bakker was lid van Obermans verzetsgroep. Gevangenispersoneel dat wilde checken of het telefoontje klopte, werd automatisch doorverbonden naar de bakkerij. Spoelstra zorgde voor een insluitingsbevel en nadat de KP uit de lijst met 200 namen 39 gevangenen had gekozen, kon een datum voor de overval vastgesteld worden.

De bevrijding

Dat werd vrijdag 8 december. Vroeg in de avond verlieten zes zwaarbewapende mannen de bakkerij. Zij stelden zich verdekt op in de buurt van de gevangenis en zouden pas optreden als hun kameraden hulp nodig hadden. Heel belangrijk was dat niemand geluid maakte, want tegenover de gevangenis stond een bureau van de Duitsers, en die mochten niets merken. Vijf andere KP’ers, twee ‘politieagenten’ en drie ‘gevangenen’, verschaften zich toegang tot het gebouw. Ze schakelden de wacht uit en openden de deur voor veertien collega’s die moesten helpen om de gevangenen te bevrijden.

Twee mannen bleken echter niet in het Huis van Bewaring, maar in de Strafgevangenis te zitten. Dat waren Jurjen Dreeuws en Klaas Leijenaar. Eén telefoontje dat de SD het tweetal nodig had, was voldoende om hen uit hun cel te krijgen. De KP wilde de bevrijde mannen en vrouwen naar buiten brengen toen de bel ging. Twee SD’ers wilden naar binnen met een drietal gevangenen. Dat was schrikken! Zou de actie op de valreep mislukken? Piet Obermann slaagde er met enkele leden van zijn team in de Duitsers te overmeesteren en sloot ze op in een cel. De arrestanten konden tot hun verbazing rechtsomkeert maken. Samen met de bevrijde gevangenen – vijftig in totaal – en een bewaker mochten zij de gevangenis verlaten. De KP had onderduikadressen geregeld en bracht de gevangenen daarheen.

Razzia

Toen de Duitsers ontdekten dat een groot aantal gevangenen bevrijd was, startten zij een huiszoeking. Dat leverde niets op en daarom hielden zij de volgende dag een razzia, volgens de illegale krant Trouw alleen maar ‘om een nederlaag te verduwen’. Ook hierbij ontsprongen de gevangenen de dans. Verdere strafmaatregelen bleven uit, hoewel de SD daar wel om had gevraagd. Volgens de historicus Loe de Jong kwam dat doordat de Ortskommandant een brief had ontvangen van de gewestelijke commandant van de Binnenlandse Strijdkrachten dat zij hem na de bevrijding als oorlogsmisdadiger zouden beschouwen als hij met represailles kwam.

Trouw schreef lovend over de overval en noemde het een daad met symbolische betekenis. ‘Tegenover alle egoïsme en kleingeestigheid, die ook in onzen tijd voortwoekeren, is het een vlammend signaal van trouw en solidariteit’.