Het fascisme van Mussolini in Nederland

Benito Mussolini was de grondlegger van het Italiaans fascisme en publiceerde zijn gedachtegoed in 1932 in de Enciclopedia Italiana onder de titel ‘The Doctrine of Fascism’. Mussolini was een socialist totdat hij in 1914 uit de socialistische partij werd gezet. In 1919 richtte hij de ‘Fasci di Combattimento’ op. Een revolutionair netwerk van politieke cellen dat vooral ex-socialisten, ontevreden veteranen en intellectuelen aantrok. In de jaren die hierop volgden weet Benito Mussolini meer macht te vergaren en vanaf 1925 leidde hij Italië als autoritair leider totdat het fascistische regime in juli 1943 ten onder ging. Onder het gezag van Mussolini verspreidde het fascisme zich in Europa en wist zo ook Nederland te bereiken.

Inhoud

• De kern van het fascisme
• Crisis in Europa
• Mussolini aan de macht
• Fascisme in Nederland
• De NSB als fascistische partij
• Geen bedreiging voor de Nederlandse democratie

De kern van het fascisme

Het essay ‘The Doctrine of Fascism’ werd door Mussolini gepubliceerd in 1932. De bron bestond uit twee delen: ten eerste de fundamentele ideeën die ten grondslag liggen aan het fascisme en hierop volgend de doctrine waarin Benito Mussolini toelicht hoe er naar het fascisme geleefd kan worden. Van belang is hierbij te vermelden dat het fascisme van Mussolini verder ging dan een georganiseerde partij. Het was een manier van leven, een doctrine ofwel een ideologie. De kern van het essay was dat ‘de staat’ centraal stond. Buiten de staat om bestonden geen groepen en individuen zoals politieke partijen en klassen. Er was sprake van een totalitaire staat. Daarnaast stond het fascisme afwijzend tegenover andere politieke stromingen. Zo wees het fascisme niet alleen het socialisme en het liberalisme af, maar ook de democratie. Volgens Mussolini was niet het volk, maar de staat soeverein te noemen binnen het fascisme.

Crisis in Europa

In de negentiende eeuw maakten de Europese staten een groei door. De functies van de staat breidden zich uit, de oorlogsindustrie nam toe en er werden eerste stappen gezet naar een verzorgingsstaat. Soevereine staten waren in de jaren twintig en dertig van de twintigste eeuw dan ook in opkomst. Dit terwijl overal in Europa verschillende staten bedreigd werden door verschillende factoren en niet in staat waren hun soevereine claims en grenzen te verdedigen of om de rechtsstaat te handhaven. De Europese staat verkeerde in een crisis. Een product dat uit deze crisis voortkwam was het nationaalsocialisme, maar gezien het feit het fascisme in dezelfde periode opkomt kan ook deze ideologie als een resultaat van de crisis beschouwd worden.

De grote aanstichter van de crisis van de Europese staat was de Eerste Wereldoorlog. De oorlog maakte een einde aan de resten van oude regimes, zoals de aanwezigheid van vorsten en de bourgeoisie, die voor de oorlog nog veel macht in handen hadden. Na 1918 is er sprake van een nieuwe generatie die zijn hoop vestigt op nieuwe politieke stromingen, waaronder het fascisme. De gevolgen van de Eerste Wereldoorlog waren groot en het idee ontstond dat de overheid een grotere rol zou moeten spelen bij het ordenen van de economie en maatschappij. De oorlog kende echter voornamelijk verliezers waardoor er een machtsvacuüm was ontstaan. Benito Mussolini speelde hierop in en richt in 1919 zijn fascistische partij ‘Fasci di Combattimento’ in Italië op.

Mussolini aan de macht

Binnen drie jaar wist Benito Mussolini aan de macht te komen. In 1922 benoemt koning Victor Emmanuel III hem tot minister-president. In de jaren die hierop volgden schakelde hij zijn oppositie uit en in 1925 kwam hij aan de macht als autoritair leider van Italië. Mussolini wist zijn autoritair leiderschap te verdedigen met zijn ideologie. Benito Mussolini representeerde met zijn leiderschap namelijk de stem van het volk. Met zijn nationalistische en gewelddadige karakter wist het fascisme de Italiaanse (en later Europese) politiek te beïnvloeden. Oorlogsveteranen speelden een grote rol bij de politieke beweging en de Eerste Wereldoorlog had het gebruik van geweld gelegitimeerd. Daarnaast gebruikten de fascisten veel spektakel zoals parades en toespraken met bijbehorende uniformen en fakkels. Het doel van de fascisten was om het volk met elkaar te verbinden en de strijdbaarheid die aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog heerste terug te brengen.

Fascisme in Nederland

Het fascisme verspreidde zich verder door Europa. In Frankrijk sloeg de politieke beweging ook aan en in Duitsland ontstond een radicale variant van het Italiaanse fascisme, namelijk het nationaalsocialisme. Het fascisme vond tevens zijn weg naar de conservatieve Nederlandse politiek tijdens het interbellum. Evenals in andere Europese landen was er ook in Nederland sprake van crisis, al had het geen kenmerken van een grote crisis en werd het ook wel een ‘kleine crisis’ genoemd. Enkele personen uit de bevolking en politiek uitten in die periode hun onvrede over het democratische bestel. In diverse kringen werd met het idee van een autoritaire leider gespeeld. Zo pleitte de katholieke politicus Romme in de jaren dertig van de twintigste eeuw voor een bestel waarin de koning daadwerkelijk het leiderschap vervulde en zijn macht aan het parlement op zou kunnen leggen. Hendrikus Colijn, die van 1925 tot 1926 en van 1933 tot 1939 minister-president was, belichaamde dit denkbeeld het meest. Colijn was een zelfverzekerde leider die begrip toonde voor de onvrede over het democratisch bestel en vond dat de invloed van het volk verminderd moest worden. Hij was echter wel van mening dat dit uitgevoerd moest worden met behulp van de bestaande politieke middelen. Alhoewel het denkbeeld van een autoritaire leider overeenkomstigheid vertoonde met het fascisme, stond het gedachtegoed van de Nederlandse politiek mijlenver af van de fascistische ideologie van Mussolini.

De NSB als fascistische partij

Het fascisme in Nederland vond zijn ingang via de Nationaal Socialistische Beweging (NSB). Deze partij werd in 1931 opgericht om ten strijde te trekken tegen de democratie. Eén van de oprichters van de partij was Anton Mussert. Voor Mussert was Benito Mussolini een groot voorbeeld. In de jaren 1931 tot 1935 kende de NSB zijn hoogtijdagen. Er wordt gesteld dat de partij toen nog niet antisemitisch was. Evenals bij Mussolini was het nationalisme een belangrijk programmapunt bij de NSB. Mussert streefde naar een nieuwe nationale identiteit en eenheid en reageerde hiermee op de ‘kleine crisis’ in de Nederlandse democratie. Mussert was kritisch op het huidige politieke bestel. Evenals bij de fascistische partij van Mussolini hield de Nationaal Socialistische Beweging optochten in uniformen en was er sprake van veel uiterlijk vertoon. In 1935 wist de NSB acht procent van de stemmen te vergaren bij de provinciale verkiezingen: hun grootste succes. In de jaren die hierop volgden daalde de populariteit van de NSB. De partij werd radicaler en schaarde zich achter de nationaalsocialistische rassenleer.

Geen bedreiging voor de Nederlandse democratie

De NSB was in Nederland de enige fascistische partij en het Nederlandse fascisme werd gekenmerkt door eenvoud. Ondanks dat Mussolini een voorbeeld was voor Anton Mussert, wilde Mussert niet dat de NSB gezien werd als een kopie van het Italiaanse fascisme. De NSB was een Nederlandse vorm van nationaalsocialisme. Daarnaast was er ook geen sprake van een charismatische leider. Mussert kon goed organiseren, maar een goede spreker was het niet. Ook was er nooit een gedetailleerd partijprogramma, wat waarschijnlijk ook bijdroeg aan het feit dat het fascisme in Nederland nooit daadwerkelijk heeft geleefd onder de bevolking. In Nederland voerde toch het idee dat de ‘kleine crisis’ opgelost moest worden binnen het bestaande politieke bestel de boventoon. Daarnaast sprak ook het etatisme, waarbij ‘de staat’ centraal staat en het belangrijkste orgaan is, van het fascisme Nederlanders niet aan.

Het fascisme wist Nederland dan wel te bereiken, een bedreiging voor de democratie vormde het fascisme echter nooit. De enige fascistische partij, de Nationaal Socialistische Beweging, kende maar kort een opleving in de politiek. De Tweede Wereldoorlog zou helaas laten blijken dat het nationaalsocialisme de Nederlandse politiek wel degelijk zou bedreigen.