De uiting van Europese superioriteit in Nederlands-Indie

Nederlands-Indië is eeuwenlang een koloniaal bezit geweest van Nederland. Tot de 19e eeuw werd dit gebied vooral bestuurd in samenwerking met de inheemse bevolking en hun vorsten. De Europese aanwezigheid is nog nihil. In de 19e eeuw drukt Europa steeds meer haar stempel op de koloniale gebieden door de opkomst van het nationalisme in de eigen staat en de daarmee opkomende koloniale staat. Het Nederlandse bestuur wordt vanaf 1870 enorm uitgebreid en steeds meer Europeanen komen een leven opbouwen in de koloniën. Hoe is deze Europese aanwezigheid te voelen in Nederlands-Indië en hoe uit de Europeaan zijn superioriteit over de inheemse bevolking?

• Tempo Doeloe
• De Europese man in Nederlands-Indië
• De Europese vrouw in Nederlands-Indië
• De Indo-Europeaan in Nederlands-Indië
• Modern Imperialisme
• Wetenschap
• Max Havelaar
• Hogere bestuursambtenaren
• Lagere bestuursambtenaren
• Beeld van de Javaan
• Conclusie: Europese superioriteit in Nederlands-Indië

Tempo Doeloe

Tempo Doeloe betekent ‘de tijd van vroeger’. Hiermee wordt de periode tussen 1870 en 1920 bedoeld. Het was een tijd waarin de koloniale samenleving allerlei nieuwe kenmerken had gekregen. Zo was het aantal Europeanen toegenomen en verbeterde de technologie. Hieronder wordt de status van de Europese man, de Europese vrouw en de Indo-Europeaan behandeld.

De Europese man in Nederlands-Indië

De njais
Op Java waren er in 1880 maar 481 Europese vrouwen te vinden op iedere 1000 Europese mannen. Dit betekende dat de mannen vaak relaties aangingen met inheemse vrouwen. Om niet met hen te trouwen, namen zij een huishoudster, een njai. Het was lange tijd een geaccepteerd maatschappelijk verschijnsel. De njai zal echter altijd de rechteloze ondergeschikte van de Europese man zijn en de man heeft de mogelijkheid om haar op elk moment het huis uit te zetten. Niet voor iedereen was dit overigens een geaccepteerd verschijnsel. Een goed voorbeeld is een reactie in het tijdschrift voor Nederlandsch-Indië waarin “het ‘raszuivere’ huwelijk als hoeksteen voor de koloniale samenleving werd aangeprezen” (Van den Doel, 2011).

Uit deze relatie werden vaak kinderen geboren, deze kinderen worden ook wel ‘voorkinderen’ genoemd, omdat mannen na de relatie met de njai vaak huwen met een Europese vrouw en daar kinderen mee krijgt. Veel njai’s werden tevens vaak weggestuurd zodra een man huwde met een Europese vrouw of zoals dit ook wordt genoemd: ‘een vrouw van zijn eigen stand’.

De 'indisch-man'
Zonder veel van hun macht of status te verliezen pasten Europese mannen zich aan aan hun Indische omgeving. Hierdoor konden zij zich vaak onbeschoft en dominant gedragen. Een aanklacht van Bas Veth over de Europese samenleving in Indië dient als een mooi voorbeeld: "De 'indisch-man' is, als regel, de 'losgelaten' bourgeois in de ploertigste buitensporigheid. De 'indisch-man' maakt in Indië een dolzinnig gebruik van de prerogatieven: positie, geld en blanke huid" (Van den Doel, 2011).

Binnen de Europese gemeenschap waren status en maatschappelijke rangorde belangrijk. Door de in aantal toenemende particulieren die tevens steeds rijker werden, was het voor de residenten lastig om met hen te concurreren. Dit zorgde voor een verdeelde Europese samenleving waarin de maatschappelijke positie en de hoogte van het inkomen het belangrijkste waren.

De Europese vrouw in Nederlands-Indië

De Europese vrouw had het niet makkelijk in Indonesië. De vrouwen die met hun man op de plantages woonden vonden het vaak verschrikkelijk in die oneindige natuur. Zij hadden enkel de keuze om thuis te zitten of om bij wildvreemden op visite te gaan. Veel anders konden zij niet doen, want handenarbeid was beneden hun status. Men liet de status van de vrouw niet enkel in het werk gelden, maar ook in de titel. Veel vrouwen van Europese bestuursambtenaren van hoog tot laag lieten zich bijvoorbeeld kangjeng njonjah (hoogedele mevrouw) noemen.

De Indo-Europeaan in Nederlands-Indië

Indo-Europeanen, kinderen van Europese mannen met inheemse vrouwen, hadden het ook niet gemakkelijk. Zij voelden zich Europees en wilden dit ook graag zijn. Formeel hadden zij ook dezelfde rechten en plichten als Europeanen. Ze werden echter niet voor ‘vol’ aangezien door het gros van de Europeanen en konden zich daardoor nauwelijks ontplooien. Essentiële karaktertrekken van de Indo-Europeaan waren volgens velen minder bedeeld en cultureel gedegenereerd. De werkloosheid was dan ook erg groot, want handenarbeid meden zij vanwege hun Europese bloed, daar waren zij te goed voor.

Modern Imperialisme

Hoewel veel historici van mening zijn dat het Nederlandse imperialisme atypisch was en dat een sterk nationalisme geheel afwezig zou zijn, zijn anderen van mening dat de kenmerken van het modern imperialisme ook voor Nederland golden. De volgende kenmerken van het modern imperialisme worden genoemd:

• economische motieven;

• prestigedrang;

• nationale trots;

• export van de eigen ideologie;

• vorming van een moderne staat.

In de laatste decennia van de 19e eeuw kreeg het nationalisme steeds meer grip in Europa. De stap van nationalisme naar racisme is erg klein. In dezelfde context worden de ideeën van Charles Darwin van toepassing geacht op de menselijke samenleving.

De zogenoemde ‘sociaal darwinisten’ deelden daarop de mensheid in in rassen, waarbij er sprake was van the survival of the fittest en een struggle for life. Dit betekent dat er rassen zijn die sterker en ontwikkelder zijn dan anderen. Deze rassen overleven beter dan de andere en zijn daarom superieur. Op deze theorieën werden ideeën voortgebouwd zoals de ‘superioriteit van het Europese ras en het recht op overheersing van minder ontwikkelde rassen’ (Van den Doel 2011).

Wetenschap

Vooral in de tweede helft van de 19e eeuw zijn er verschillende wetenschappers geweest die een interesse hebben getoond in het land en in de bevolking van Nederlands-Indië. Deze wetenschappers gingen de volken bestuderen. Zo kwam er bijvoorbeeld een rassendeling van de volken Nederlands-Indië. Veel onderzoekers komen vaak tot een negatief bekeken conclusie over de volken. Zo beschreef de antropoloog H.F.C. ten Kate in zijn onderzoek op Timor waarin hij de Timorezen beschreef als ‘een leelijk slag van menschen’ (Van den Doel, 2011). Andere onderzoekers uit deze tijd beschrijven dat ‘het tropische klimaat en een omgeving die de bewoners als vanzelf voorzag van voedsel vrijwel iedere ontwikkeling had verhinderd’ (Van den Doel, 2011).

Max Havelaar

Veel Europese bestuursambtenaren waren geïnspireerd door Multatuli’s Max Havelaar. De Nederlandse bevolking leerde hieruit dat inheemse hoofden over het algemeen onbetrouwbaar waren. Enkel de Europese bestuursambtenaar kon dan ook zorgen voor een goed en rechtvaardig bestuur in Nederlands-Indië. De Europese bestuursambtenaar kon hierop gezien worden als de brenger van recht, welvaart en beschaving.

Hogere bestuursambtenaren

De residenten gingen zich bedienen van ‘quasi feodale gebruiken’. Zij gingen bijvoorbeeld de gouden ambtspajong dragen als een teken van waardigheid, sommigen lieten tevens een gouden zonnescherm boven hun hoofd houden. De termen ‘jongere broeder’ en ‘oudere broeder’ waren officieel afgeschaft, maar werden in de praktijk nog steeds gebruikt. Hierbij was de oudere broeder de resident en de jongere broeder de regent.

Lagere bestuursambtenaren

Niet alleen residenten gedroegen zich meer en meer als overheersers, ook de lagere bestuursambtenaren konden hier wat van. De controleurs bijvoorbeeld trokken zich niets aan van het voorschrift om op een gepaste wijze het vertrouwen van de inheemse hoofden en bevolking te winnen. Zij zagen zich graag als ‘pioniers van vooruitgang en beschaving’, waarop zij vaak besloten om de regent en assistent-resident te passeren en direct zaken te bespreken met wedono’s. Bij het aanmoedigen van de ‘teelt van nuttige gewassen’ werden zij geacht de ‘methode-Holle’ te gebruiken. Dit betekent dat zij door goede voorbeelden en door geduld de Javaanse boeren moeten overtuigen van het nut van deze ‘nuttige gewassen’. Geduld was echter vaak hetgeen wat zij misten en gebruikten daarop vaak wat 'zachte dwang', in het Indisch ook wel ‘perintah alus’ genoemd.

Beeld van de Javaan

Onder de Europese bevolking was inmiddels wel een beeld ontstaan van de Javaan. Een groot deel van de Europese bevolking zei vaak dat de Javaan van nature de neiging heeft om traag en indolent te zijn.

Alle goede bedoelingen van de Nederlandse bestuursambtenaren hebben uiteindelijk weinig uitgemaakt: de ontwikkeling van de Javaanse bevolking werd niet verbeterd. Het moge duidelijk zijn dat de Nederlandse bestuursambtenaren de oorzaak hiervan niet bij zichzelf zochten, maar bij de Javaan. Zo vertelt een bestuursambtenaar in zijn geschriften: ‘de inlanders willen niet opgeheven worden; ze willen niet; ze willen niet; het is hun te vermoeiend’ (Van den Doel, 2011).

Conclusie: Europese superioriteit in Nederlands-Indië

Tijdens Tempo Doeloe is het duidelijk gebleken dat de Europese man superieur bleek over de Indische bevolking. Zo voelden zij zich ook, wat blijkt uit het beeld dat men heeft over de Javaan en van de uitspraken die wetenschappers hebben gedaan over de Indische bevolking. Multatuli’s Max Havelaar heeft overigens ook zeker zijn steentje bijgedragen als het gaat over de politieke en sociale superioriteit. De bestuursambtenaren die zich zodanig boven de inheemse bevolking achten dat zij hun beschaving moet bijbrengen en hen moet beschermen. In hun bevlogenheid veranderen zij zelf in zekere mate in datgene waartegen zij de inheemse bevolking wilden beschermen. De opkomst van het nationalisme kan wellicht de belangrijkste factor genoemd worden. Het heeft de weg gebaand naar de denkbeelden van het imperialisme en van de sociaal darwinisten. Het heeft de weg gebaand naar een samenleving waarin sprake is van een rassenscheiding, waarbij het westerse (blanke) ras superieur is boven de andere.