Magna Carta, oftewel de grote oorkonde van Jan zonder Land

Runnymede 15 juni 1215. De koning Jan en een aantal baronnen, zijn bijeengekomen in de buurt van de rivier Theems in Engeland. De baronnen hebben een tekst opgesteld die voortaan de willekeur van de koning aan banden moet leggen en soelaas moet bieden bij feodale geschillen. Bovendien is het niet de bedoeling dat de koning zomaar weer belastingen gaat heffen. Als de koning deze oorkonde, ook wel Magna Carta genoemd, niet tekent zal er een burgeroorlog uitbreken. Hij tekent maar daarmee is het verhaal niet afgelopen.

• Achtergrond ontevredenheid van de baronnen
• Richard Leeuwenhart
• Kroning Jan
• Strijd tussen paus Innocentius III en Jan zonder Land
• Eerste baronnenoorlog
• Verschillende versies Magna Carta
• Versie 1225
• Oorspronkelijke versie
• De belangrijkste clausules van de Magna Carta
• Historisch belang

Achtergrond ontevredenheid van de baronnen

De baronnen hadden zo hun redenen om boos te zijn op Koning Jan zonder Land. Hoewel veel van de onvrede veroorzaakt was door het bewind van zijn broer Richard Leeuwenhart.

Richard Leeuwenhart

Koning Richard Leeuwenhart die regeerde van 1189 tot 1199 is een van de meest tot de verbeelding sprekende koningen, uit het Engelse verleden. Wij kennen hem en zijn broer Jan zonder Land vooral van de Robin Hoodverhalen. Robin Hood zou volgens de legende van de rijken stelen om het geld daarna aan de armen te geven. Het verhaal van Robin Hood speelde in de tijd dat Richard aan het vechten was in het Heilige Land. In zijn afwezigheid regeerde zijn broer Jan met ijzeren hand over Engeland. Het is niet zeker of Robin Hood ooit werkelijk bestaan heeft, maar een dergelijk figuur kwam wel voor in oude balladen en legenden. Om de kruistochten te financieren en om het losgeld voor Richard, die op de terugweg van zijn laatste kruistocht gevangen werd genomen, te kunnen betalen was er veel geld nodig. In 1199 raakte Richard gewond en stierf hij aan de gevolgen daarvan, na aandringen van zijn moeder wees hij vlak voor zijn dood Jan als zijn opvolger aan. Tijdens de gehele periode dat Richard koning was, heeft hij slechts een half jaar in Engeland doorgebracht. De liefde van Richard voor avontuur en het voeren van oorlogen zorgde ervoor dat de Engelse adel moe en financieel uitgeput was. Dat Engeland er financieel bijzonder slecht voor stond was dus niet zozeer aan Jan te wijten maar toch hadden de baronnen persoonlijk iets tegen hem. Jan was militair een fiasco maar wat hem vooral kwalijk werd genomen is dat:

• hij de bezittingen van de Engelse kerk had verkocht om de lege schatkist te spekken;
• hij mensen uitbuitte;
• hij chanteerde;
• hij geweld gebruikte;
• hij misbruik maakte van zijn macht.

Kroning Jan

Bij zijn kroning liet Jan zonder Land blijken dat hij geen afspraken met zijn leenmannen wilde vastleggen. De baronnen waren echter niet langer bereid om hem als koning te steunen als hij geen concessies wilde doen. Zijn positie was zwak en zijn claim op de troon werd betwist door zijn neefje Andrew, die ooit door Richard was aangewezen als zijn rechtmatige erfgenaam. Tot overmaat van ramp wilde koning Filips II van Frankrijk bepaalde gebieden die Jan geërfd had, zoals Normandië, terug.

Strijd tussen paus Innocentius III en Jan zonder Land

Nadat de aartsbisschop van Canterbury in 1205 overleed ontstond er een strijd over zijn opvolging. Diverse verkiezingen volgden en Stephen Langton werd in 1207 door de paus beëdigd. Jan was het niet eens met deze benoeming en verklaarde iedereen die voor die benoeming was, vogelvrij. De paus, de belangrijkste man in de middeleeuwse wereld, legde als gevolg hiervan in 1207 Engeland een straf op, het zogeheten interdict. Dit was een kerkelijke straf die ervoor zorgde dat de bevolking geen recht meer had op het ontvangen van sacramenten zoals de doop en de biecht. Vanaf 1208 tot en met 1213 werd de Engelse koning in de ban gedaan. In 1213 werd hij door de paus van de troon vervallen verklaard, waardoor hem feitelijk de troon ontnomen werd. In datzelfde jaar, onder dreiging van een Franse invasie, zwichtte Jan en werd hij een vazal die voortaan zijn land in leen had van de paus. Op deze wijze wist hij zich verzekerd van de steun van de paus.

Eerste baronnenoorlog

Nadat Jan zeer tegen zijn zin de Magna Carta had ondertekend stuurde hij een brief naar paus Innocentius III, met het verzoek om de oorkonde te annuleren. Vreemd genoeg, de strijd tussen de paus en Jan in het achterhoofd houdend, verklaarde de paus de Magna Carta ongeldig en werden de rebellerende baronnen door hem geëxcommuniceerd. De baronnen op hun beurt keerden zich tot Lodewijk VIII, de zoon van de Franse koning Filips II. Lodewijk VIII ging de strijd om de Engelse troon aan en de burgeroorlog die volgde wordt wel de eerste baronnenoorlog genoemd. Deze oorlog duurde anderhalf jaar. In 1216 nam Lodewijk VIII Londen in. Jan vluchtte weg uit Londen en stierf niet veel later. Hij werd opgevolgd door zijn negenjarige zoon Henry III.

Verschillende versies Magna Carta

Er zijn verschillende versies van de Magna Carta omdat de oorspronkelijke vlak na afkondiging nietig was verklaard en er daarna allerlei wijzigingen aan gemaakt zijn.

Versie 1225

Vanwege de minderjarigheid van de zoon van Jan zonder Land was het belangrijk om meteen weer de Magna Carta af te kondigen om zo de vrede en stabiliteit te waarborgen. De versie van 1216 had veel minder clausules dan die van 1215. In 1217 is de versie van 1215 per clausule in zijn geheel herzien. In 1217 gaf Lodewijk VIII zijn claim op de Engelse troon op. In 1223 heeft de paus verklaard dat Henry III oud genoeg is om de Magna Carta opnieuw af te kondigen en na nog wat kleine wijzigingen wordt in 1225 de uiteindelijke versie van de Magna Carta afgekondigd.

Oorspronkelijke versie

Van de oorspronkelijke versie van 1215 zijn waarschijnlijk dertien kopieën gemaakt. Deze waren met de hand geschreven in het Latijns, op perkament van schapenhuid, door speciale schrijvers die in dienst waren van de Engelse koning. De Magna Carta is niet echt door de koning ondertekend maar is voorzien van zijn zegel. Deze versies werden naar de diverse hoven door het gehele land gestuurd als bewijs van het besluit van de koning. Slechts vier van deze dertien exemplaren zijn bewaard gebleven. De vier exemplaren hebben dezelfde tekst maar zien er iets anders uit omdat ze door verschillende mensen geschreven zijn.

De belangrijkste clausules van de Magna Carta

In de Magna Carta werden allerlei dagelijkse zaken geregeld zoals het erfrecht en hoe om te gaan met bepaalde feodale kwesties. Het reeds bestaande gewoonterecht werd nu schriftelijk vastgelegd. Ook wilden de baronnen zeggenschap hebben over wanneer en of vorsten belasting mochten heffen. De grote oorkonde was er vooral op gericht om de willekeur van een vorst tegen te gaan.
De strekking van de belangrijkste clausules komt in het kort hier op neer:

1. De vrijheid voor de Engelse kerk werd gegarandeerd. De Engelse koning mocht zich niet langer bemoeien met de kerk. De kerk zou zijn eigen leiders mogen kiezen;
2. De stad Londen en andere steden mochten van hun vrijheden en gebruiken genieten. Dit moest er vooral voor zorgen dat bepaalde rechten die steden verworven hadden niet ineens door een koning konden worden ingetrokken. Bijvoorbeeld ook het recht om een eigen burgemeester te kiezen;
3. Mensen kunnen alleen berecht worden op grond van de wet. Een eventuele berechting zou moeten plaats vinden door mensen die gelijkwaardig zijn. Dit ging om een introductie van een soort jurysysteem. Met deze clausule werd het principe van een eerlijke rechtsgang vastgelegd;
4. Mensen dienen niet eindeloos op hun berechting te moeten wachten;
5. De koning kon niet meer zomaar belastingen heffen zonder toestemming van de meest belangrijke adellijke personen. Dit was zeg maar een voorloper van het parlement; Deze bepaling is ook terug te vinden in de onafhankelijkheidsverklaring van de Verenigde Staten.
6. Het instellen van een raad van 25 mannen die de koning mochten controleren en actie tegen hem konden ondernemen.

Historisch belang

De invloed van de Magna Carta was op korte termijn dus niet zoals verwacht; namelijk het voorkomen van een burgeroorlog. Op lange termijn echter was de invloed van deze oorkonde wel spectaculair te noemen. Het is niet de tekst van het document dat als belangrijk ervaren wordt, het gaat meer om de symboolfunctie van het document. Het wordt gezien als een symbool van de strijd tegen de onderdrukking. In hun strijd tegen de Engelse onderdrukkers lieten de Amerikaanse onafhankelijkheidsstrijders er zich mede door inspireren. De invloed van de Magna Carta is onder andere in de volgende documenten terug te vinden:

• Petitie van het Recht (1628);
• Habeas Corpus Wet (1679);
• Grondwet van de Verenigde Staten van Amerika (1789);
• Bill of Rights (1791)