Eleonora van Aquitanie: koningin van Frankrijk

Eleonora van Aquitanië is de enige vrouw die ooit koningin van Frankrijk en Engeland is geweest. In februari 2019 is koningin Elizabeth II van Engeland haar gepasseerd als langst regerende koningin. Elizabeth werd in februari 1952 koningin van het Verenigd Koninkrijk. Eleonora heeft 66 jaren en 358 dagen geregeerd. Ze kreeg twee kinderen met Lodewijk VII de koning van Frankrijk. Ze was ongetwijfeld een van de machtigste en belangrijkste vrouwen van haar tijd in West-Europa. In ieder geval een gewilde bruid vanwege haar vermeende schoonheid en belangrijke gebieden. Haar scheiding van de Franse koning had zoveel invloed dat deze uiteindelijk geleid heeft tot een periode van honderden jaren van verschillende conflicten en oorlogen tussen Engeland en Frankrijk. Bij de scheiding kreeg Lodewijk VII de voogdij over hun dochters.

Jeugd en geboorte Eleonora van Aquitanië
Erfgename van Acquitanië
Hof Poitiers
Dood Willem X van Aquitanië
De erfenis van Eleonora
Huwelijk met koning Lodewijk VII van Frankrijk
Het hof van Lodewijk VII
Geen politieke rol voor Eleonora
Beleid van Lodewijk VII
Lodewijk VII in de ban
Bronnen
Affaire Petronilla
Reactie paus Innocentius II
Veldtocht tegen Theobald IV
Schuldgevoelens Lodewijk VII
Oproep paus tot kruistocht
Vrouwen op kruistocht
Antiochië
Jeruzalem
Terugkeer Engeland
Scheiding
Invloed koningin Eleonora van Aquitanië
Invloed kwestie Petronilla
Aanval op Damascus

Jeugd en geboorte Eleonora van Aquitanië

Willem IX / Bron: Publiek domein, Wikimedia Commons (PD)

Het hof van Poitiers is waar Eleonora van Aquitanië is opgegroeid en ook één van de redenen dat ze ooit geboren is. Het was één van die buitenechtelijke affaires die van groot belang is geweest voor het leven van Eleonora. Willem IX ontvoerde Amalberga, de grootmoeder van Eleonora die toen getrouwd was met een van zijn leenmannen. Amalberga had toen al drie kinderen. Amalberga eiste dat haar dochter Aenor zou trouwen met Willem zijn oudste zoon. Willem X en Aénor trouwden omstreeks 1121 na Christus. Uit hun huwelijk werd Eleonora geboren waarschijnlijk in 1124 in de buurt van Bordeaux. Ze had nog een zus Aelith die omstreeks 1125 geboren werd en een broer Aigrette die waarschijnlijk in 1126 het licht zag. Haar zus Aelith zou later Petronilla genoemd worden.

Erfgename van Acquitanië

In 1127 bij de dood van haar grootvader werd haar vader Willem X, hertog van Aquitanië. Willem X had als bijnaam de heilige. In 1130 werd de toen achtjarige Eleonora de erfgename van Aquitanië omdat haar moeder en jongste broer stierven. De opgroeiende Eleonora werd als knap beschouwd en ze zou rossig-bruin haar hebben gehad. Ze zou openhartig, intelligent en gewiekst zijn geweest wat in die tijd als aantrekkelijke eigenschappen werden beschouwd. Eleonora kon in het Latijn en Occitaans lezen. Het is niet bekend of ze ook kon schrijven. In goede middeleeuwse traditie kon ze waarschijnlijk borduren en wist ze alles van het middeleeuwse huishouden.

Hof Poitiers

Het hof van de grootvader van Eleonora Willem IX te Poitiers was een van de meest verfijnde en florerende hoven van Europa. Jonge ridders werden er opgevoed, leerden hoofse manieren en hoe ze met wapens om moesten gaan. De hoven van Frankrijk en Engeland waar ze later zou vertoeven waren een slap aftreksel van wat zij gewend was. Haar grootvader had de bijnaam hertog troubadour, er zijn elf in het Occitaans door hem geschreven minneliederen overgeleverd. Ook haar zoon Richard Leeuwenhart zou later een niet onverdienstelijke troubadour worden. Willem zijn liederen waren frivool net als zijn levensstijl. Hij had talrijke buitenechtelijke affaires.

Zij is bekend onder verschillende namen Aenor, Aanor, Alienor, Helnieordis maar in het Nederlands taalgebied kennen we haar als Eleonora.

Dood Willem X van Aquitanië

Dood Willem X / Bron: Royal 16 G VI, Wikimedia Commons (Publiek domein)

Door allerlei persoonlijke omstandigheden besloot Eleonora's vader op pelgrimstocht naar Santiago de Compostella te gaan.
Voor zijn vertrek liet hij zijn leenmannen beloven de aanspraak van Eleonora op de erfenis te eerbiedigen en liet haar door de koning van Frankrijk, Lodewijk VI beschermen. Leuk detail van de bedevaart is dat Willem X door zijn dochters werd begeleid tot aan Bordeaux. Willem X bereikte Santiago de Compostella echter nooit. Hij stierf op Goede Vrijdag 9 april 1137, vlak voordat hij zijn einddoel had bereikt.

De erfenis van Eleonora

Meteen na de dood van haar vader begon het gedonder om haar erfenis al. Een belangrijk geestelijk adviseur, de abt Suger, van de Franse koning beweerde dat omdat haar vader de voogdij aan de Franse koning had toevertrouwd deze ook een man voor haar moest zoeken. Daarop besloot de Franse koning dat Eleonora zou trouwen met zijn zoon, de Franse troonopvolger. Aquitanië was een zeer aantrekkelijke bruid voor Frankrijk. In die tijd was Aquitanië vele malen groter dan het officiële Frankrijk, en besloeg de helft van het huidige Frankrijk. De Franse koning zou daardoor meer grip kunnen krijgen op de gebieden in Midden- en Zuid Frankrijk. De vader van Eleonora had ervoor gezorgd dat ze bij de aartsbisschop van Bordeaux kon verblijven zodat ze niet ontvoerd kon worden om op die manier tot een huwelijk gedwongen te worden. Door de Franse koning werden in 1137 aan het bisdom allerlei privileges toegekend, hun bestaande bezittingen en privileges werden erkend en ze hoefden ook geen trouw meer te zweren aan de Franse troon. Dit was waarschijnlijk een tegenprestatie om ervoor te zorgen dat er niets met Eleonora zou gebeuren.

Huwelijk met koning Lodewijk VII van Frankrijk

Lodewijk VII / Bron: Publiek domein, Wikimedia Commons (PD)

Op 25 juli 1137 traden Lodewijk VII en Eleonora in Bordeaux in het huwelijk. Lodewijk VII was 17 en Eleonora 13. Oorspronkelijk was Lodewijk VII niet de Franse troonopvolger. Hij zat in het klooster van Sint Denis en was voorbestemd om geestelijke te worden. In 1131 kwam zijn broer door een val van zijn paard om het leven en had Lodewijk VII geen keuze meer, hij moest zijn vader opvolgen. De abt van Sint Denis, abt Suger was een belangrijke adviseur van zijn vader. Lodewijk VII stond bekend als erg gelovig en gematigd. Op 8 augustus 1137 overleed de Franse koning en werd Lodewijk VII gekroond.

Het hof van Lodewijk VII

Het Franse hof was niets vergeleken bij het hof van Poitiers. Het was helemaal niet luxueus noch verfijnd. Het hof was verdeeld in twee groepen. Een groep van de oorspronkelijke hofhouding aan de ene kant en aan de andere kant Eleonora en haar vertrouwelingen. Eleonora probeerde veranderingen aan het hof aan te brengen maar ze werd voortdurend tegengewerkt door de oude garde.

Geen politieke rol voor Eleonora

Ze speelde politiek geen rol van betekenis. Dat kwam waarschijnlijk omdat de adviseurs van Lodewijk, waarvan de abt Suger de belangrijkste was, ervoor zorgden dat ze geen invloed kon uitoefenen. Een andere belangrijke adviseur was Bernardus van Clairvaux. Lodewijk leefde sober en bescheiden en was de hele dag aan het bidden. Hij had zeker tedere gevoelens voor zijn vrouw maar hij zal zelden het bed met zijn vrouw gedeeld hebben. Het was volgens de kerkelijke leer verboden om op bepaalde dagen waaronder de zon- en feestdagen gemeenschap met elkaar te hebben, dat was dus meestal het gehele jaar. Pas in 1145 werd hun eerste dochter Maria geboren.

Beleid van Lodewijk VII

Paus Innocentius II / Bron: Onbekend, Wikimedia Commons (Publiek domein)

Het beleid van Lodewijk was er vooral op gericht om het werk van zijn vader voort te zetten. Belangrijk was om het bezit van Frankrijk te consolideren en de invloed proberen te vergroten. Zo had Eleonora een claim op het gebied Toulouse. Lodewijk VII trok ten strijde tegen Alfons Jordaan die al tijden de scepter voerde over Toulouse. Lodewijk VII was geen beste krijgsheer en moest de strijd staken. Ook politiek gezien was Lodewijk VII geen geweldenaar.

Lodewijk VII in de ban

Paus Innocentius II had Pierre Le Châtre benoemd als nieuwe aartsbisschop van Bourges. Lodewijk VII was het niet met de benoeming eens en hij weigerde Le Châtre in Bourges toe te laten. Toen Lodewijk VII bleef volharden in zijn dwaling deed de paus hem in de ban. Dat was voor de gelovige Lodewijk VII en het volk heel vervelend. De paus gaf Eleonora de schuld van de houding van Lodewijk VII die als zeer integer en gelovig bekend stond.
Door deze ban mochten mensen alwaar Lodewijk VII zijn residentie had niet:

kerkelijk trouwen;
kerkelijk begraven worden;
gedoopt worden;
de klokken luiden;
naar de kerkdiensten gaan.

Bronnen

De informatie die we kunnen krijgen over Eleonora uit de beschikbare bronnen is enigszins problematisch. Aan de ene kant zijn de bronnen afkomstig van geestelijken die niet al te positief over haar waren. Aan de andere kant zijn de bronnen van de schrijvers uit die tijd ook niet helemaal betrouwbaar. De geestelijken waren ervan overtuigd dat de tweede man van Eleonora Hendrik II iets te maken had met de moord op Thomas Becket. Ook waren ze heel wantrouwig tegenover een vrouw die macht uitoefende. De schrijvers bestonden uit een aantal die werden betaald door het koningshuis of die daar goede banden mee hadden. Een andere schrijver daarentegen kon geen werk krijgen bij het koningshuis en was daardoor zeer negatief over hen.

Affaire Petronilla

De zus van Eleonora, Petronilla geheten, maakte ook deel uit van de hofhouding aan het Franse hof. Petronilla begon in 1141 een verhouding met Raoul Vermandois. Lodewijk vond drie bisschoppen die bereid waren het huwelijk van Raoul te ontbinden en Petronilla en Raoul te trouwen. De verlaten vrouw die toevallig de zus van koning Stefanus van Engeland was trok met haar kinderen bij Theobald IV van Blois in. Theobald liet het er niet bij zitten en klaagde bij de paus Innocentius II over de schandalige gang van zaken.

Reactie paus Innocentius II

De paus zette twee van de bisschoppen die het huwelijk hadden ontbonden uit hun ambt. Kardinaal Yves werd in de ban gedaan en hij beval Raoul om terug te gaan naar zijn echtgenote. Raoul weigerde en hij en Petronilla werden in de ban gedaan en hun grondgebied werd onder interdict geplaatst. Het interdict was een kerkelijke straf. Lodewijk VII weigerde de beslissing van de paus te respecteren en begon een campagne tegen Theobald.

Veldtocht tegen Theobald IV

Bernardus van Clairvaux / Bron: Initial B from a 13th century illuminated manuscript: Legenda Aurea (Keble MS 49, fol 162r) , Wikimedia Commons (Publiek domein)

Tegen het advies in van zijn adviseurs abt Suger en Bernardus van Clairvaux trok hij ten strijde tegen Theobald IV. De stad Champagne werd tijdens de oorlog tussen Lodewijk VII en Theobald bijna in zijn geheel vernietigd. Het debacle van Vitry-Le-Francois was een beslissende factor voor de afloop van deze oorlog. De stad Vitry-Le-Francois werd door het leger van Lodewijk VII binnengevallen en de huizen werden geplunderd en afgebrand. Zo'n duizend a vijftienhonderd mensen zochten hun toevlucht in de plaatselijke kathedraal maar deze vatte vlam en het dak stortte in waarbij de mensen omkwamen. Lodewijk zou alles vanaf een heuvel hebben gadegeslagen. De ruzie tussen Theobald IV en Lodewijk VII werd door diplomatie van abt Suger en Bernardus bijgelegd.

Schuldgevoelens Lodewijk VII

Lodewijk VII voelde zich heel erg schuldig over het debacle van Vitry-Le-Francois. Volgens zijn adviseur Bernardus van Clairvaux zou hij zijn ziel op het spel zetten als hij zich niet zou ontdoen van zijn valse adviseurs. Met die valse adviseurs bedoelde Bernardus waarschijnlijk Eleonora, haar zus en de minnaar van haar zus. Lodewijk had zoveel last van schuldgevoelens dat hij opnieuw zijn kruin ging scheren en grauwe kleren ging dragen. Hij vastte drie dagen in de week en bad bijna de hele dag om vergiffenis te krijgen van God. Hij ging zich meer en meer als monnik gedragen. Bernardus sprak Lodewijk erop aan dat hij het huwelijk van Raoul had laten ontbinden vanwege te dichte verwantschap tussen de beide echtelieden terwijl er tussen hem en Eleonora ook sprake was van nauwe verwantschap.

Het gedrag dat Lodewijk vertoonde in zijn jeugdige overmoed lijkt haaks te staan op de rustige manier van doen die hij op latere leeftijd tentoongespreid heeft. Deze negatieve invloed op zijn gedrag werd in de literatuur vaak aan Eleonora toegerekend. Ook Bernardus geeft in zijn prima vita, dat is de eerste hagiografie van zijn leven, Eleonora de schuld van de ontstane situatie.

Oproep paus tot kruistocht

Oproep kruistocht / Bron: S?bastien Mamerot, Les Passages d’Outremer, Wikimedia Commons (Publiek domein)

Toen de emir Imad ad-Din Zengi Edessa terug veroverde op de kruisvaarders was dat het moment voor Lodewijk VII om op kruistocht te gaan. Het was voor hem de kans om zijn reputatie te herstellen en boete te doen voor zijn zonden. Zijn geestelijke adviseur abt Suger vond dat hij God beter kon dienen door in Frankrijk te blijven. Eleonora gaf aan met hem mee te gaan op kruistocht. Voor de abt was dat beter omdat zijn positie dan niet in gevaar zou komen terwijl als zij zou blijven zij hem als regent gemakkelijk buitenspel kon zetten. Een ander voordeel van haar deelname was dat haar edelen mee zouden gaan naar het Heilige Land.

Op 1 december 1145 vaardigde paus Eugenius III een bul, een officieel document van de paus, uit waarin hij koning Lodewijk en alle christenen van Frankrijk opriep hun geloofsgenoten in het Heilige Land ter hulp te komen.

Vrouwen op kruistocht

Vrouwen die meegingen op kruistocht zouden ook een boodschap uitstralen naar mannen toe die te laf waren om op kruistocht te gaan. Eleonora zou samen met haar dames op witte paarden en met witte tunieken met rode kruizen door de menigte hebben gegaloppeerd na de oproep van Bernardus Clairvaux aan het volk om ten strijde te trekken. Degenen die nog twijfelden zouden ze een spinnewiel hebben toegeworpen als teken dat ze laf waren.

Antiochië

Bron: Jean Colombe and Sebastien Marmerot., Wikimedia Commons (Publiek domein)

Na vele omzwervingen en gebeurtenissen wisten ze beiden Antiochië te bereiken met nog maar een tiende van het oorspronkelijke leger van kruisvaarders. Aan het hoofd van het vorstendom Antiochië stond de oom van Eleonora hertog Raymond van Poitiers die hen hartelijk ontving. Raymond hoopte dat Lodewijk hem zou helpen in zijn strijd tegen Aleppo en Hama maar Lodewijk VII wilde zo snel mogelijk door naar Jeruzalem. Eleonora wilde met haar leenmannen in Antiochië blijven. De manschappen moesten herstellen maar Lodewijk VII werd alle onderonsjes tussen Raymond en zijn vrouw zat. Door sommige schrijvers werd geopperd dat er sprake van overspel zou zijn van de kant van Eleonora en dat, dat de reden zou zijn voor het plotselinge vertrek van Lodewijk VII. Als een dief in de nacht zonder zijn gastheer in te lichten vertrok hij uit Antiochië.

Jeruzalem

Lodewijk VII dwong Eleonora om met hem mee te gaan naar Jeruzalem. Samen met de andere christelijke vorsten had hij besloten om Damascus aan te vallen. De christelijke ridders wilden dit niet omdat ze altijd in vrede hadden geleefd met de stad Damascus en er andere steden waren die wel een bedreiging vormden. Eleonora koos de kant van de ridders. Lodewijk VII duldde geen tegenspraak en sloot Eleonora op. De expeditie naar Damascus werd een volledige mislukking.

Terugkeer Engeland

De terugreis van de echtelieden ging via aparte schepen. De schepen werden onderweg aangevallen door de Byzantijnse vloot en kwamen daarna in een storm terecht en Eleonora en Lodewijk VII verloren elkaar uit het oog. Hoewel al gedacht werd dat ze dood waren bereikten ze toch elk apart Zuid-Italië.

Scheiding

Op de terugweg naar Engeland zouden Lodewijk VII en Eleonora bij paus Eugenius II langs gegaan zijn om een scheiding aan te vragen. De paus verbood de scheiding, het huwelijk werd bevestigd en ze mochten nooit meer reppen over hun bloedverwantschap. De paus zou het paar maar één kamer ter beschikking hebben gesteld en zo zou de tweede dochter zijn verwekt. In 1950 werd Adelheid geboren. Op 21 maart 1952 werd het huwelijk nietig verklaard. Waarom dat nu ineens wel kon is niet helemaal duidelijk. Het zou kunnen dat Bernardus erom gevraagd had bij de paus maar het is waarschijnlijker dat het huwelijk nietig is verklaard omdat er na 15 jaren nog geen troonopvolger was. Verwantschap kan de reden niet geweest zijn omdat de twee latere vrouwen van Lodewijk VII nauwer met hem verwant waren dan Eleonora. Lodewijk kreeg de voogdij over Maria en Adelheid. Eleonora kreeg haar gebieden terug.

Invloed koningin Eleonora van Aquitanië

Uit het leven dat zij leidde met Lodewijk VII blijkt niet echt dat Eleonora veel invloed op hem uitoefende gedurende hun huwelijkse leven. Aan het hof kreeg ze geen voet aan de grond en zij kwam er bij de adviseurs van haar man niet tussen. Dat Lodewijk VII af en toe acties onderneemt die niemand lijkt te snappen zou men Eleonora aan kunnen wrijven maar de vraag is of dat terecht is. Lodewijk was 17 a 18 jaren oud toen hij een oorlog met Toulouse begon. Zou dit niet te wijten kunnen zijn aan jeugdige overmoed? Of misschien begon hij die oorlog wel omdat hij in de voetsporen van zijn vader wilde treden om Frankrijk groot en machtig te maken. Dat was uiteindelijk ook de reden dat hij met Eleonora getrouwd is. Er zijn geen aanwijzingen dat Eleonora hem ertoe heeft aangezet om Toulouse aan te vallen.

Invloed kwestie Petronilla

Waarschijnlijk heeft Eleonora in de zaak van haar zus er wel bij Lodewijk VII op aangedrongen om haar zus te helpen zodat ze met haar geliefde kon trouwen. In hoeverre Eleonora de macht had om Lodewijk VII tegen de paus in te laten gaan moeten we gissen. Als zo'n godsvruchtige man zijn vrouw verkiest boven god en de paus dan moet hij wel gek op haar zijn geweest. Of kwam het toch omdat zijn trots gekwetst was omdat hij door de paus al eerder terecht gewezen was in de kwestie Le Châtre.

Aanval op Damascus

Uit de bronnen blijkt dat hij niet naar Eleonora luistert als zij niet wil dat hij naar Jeruzalem gaat en hij luistert ook niet naar haar advies om Damascus niet aan te vallen. Sterker hij duldt geen tegenspraak en zet haar gevangen. Was de reden van zijn plotselinge vertrek uit Antiochië omdat zijn vrouw een relatie had met haar oom of omdat hij bang was dat ze een relatie zouden krijgen of vertrok hij omdat hij bang was dat hij zijn belofte aan God niet zou nakomen. Het doel van zijn reis was tenslotte de kruistocht. Als hij die nacht dat hij zo plotseling vertrok uit Antiochië weggegaan was vanwege het vermeende overspel van zijn vrouw met haar oom dan laat dat wel zien dat Lodewijk een grote passie had voor zijn vrouw. Deze passie had wel een troef kunnen zijn van Eleonora in het spel der macht. Daar staat tegenover dat als Eleonora zo graag macht had willen uitoefenen had ze ook als regent in Frankrijk kunnen blijven. In Lodewijk VII zijn afwezigheid had ze zich helemaal kunnen uitleven, toch koos ze ervoor om met hem mee te gaan op kruistocht, een niet ongevaarlijke onderneming.