De Romaanse kunst; Middeleeuwse schilderkunst

De Romaanse kunst wordt ruwweg gedateerd van de tiende tot de dertiende eeuw, althans voor wat betreft haar bloeitijd. Het tijdperk waarin van Romaanse kunst wordt gesproken kunnen we stellen tijdens de romanisering van het westen; de periode tussen de klassieken en de opkomende gotiek. Derhalve rekenen we ook de Karolingische en de Ottoonse kunstuitingen tot de Romaanse kunst.

Algemene typering van de Romaanse schilderkunst

Evenals alle middeleeuwse kunstuitingen staan ook die van de Romaanse periode in het teken van het overdragen aan leken van godsdienstige begrippen. Alle schilderijen en beeldhouwwerken zijn "boeken der leken". De beeldhouwkunst uit deze periode was ondergeschikt aan de architectuur en daarin opgenomen. Beelden waren opgenomen in deuren, kansels, doopvonten, altaren e.d.

Zo is eveneens de schilderkunst in dienst van de architectuur, voornamelijk wat de compositie betreft. De fresco's bijvoorbeeld hebben een functie in de geleding van de ruimte op de muurvlakken. Ze mochten ook alleen op van te voren nauwkeurig bepaalde plaatsen worden aangebracht.

De muurschilderingen werden grotendeeld uitgevoerd door monniken. Thematiek, stijl, compositie en techniek waren vastgelegd in geschriften. Hiervan mocht niet worden afgeweken.

De werkwijze was eenvoudig. Eerst werd de tekening in zware contouren opgezet en daarna met kleuren opgevuld. Het accentueren van de lichamelijkheid van de uitgebeelde personen door het aanbrengen van schaduwpartijen, was "not to done". Alles bleef in het platte vlak, waardoor de onstoffelijkheid en dus het eeuwige werd benadrukt.

De Romaanse schilderkunst manifesteert zich in de hieronder te bespreken vijf verschijningsvormen.

Fresco's

Het fresco neemt de plaats in van het mozaïek. De mozaïeken met hun glans en glinstering traden teveel uit de wand naar voren, zodat de ruimte niet optimaal werd beleefd. Het romaanse fresco blijft "op de wand", waardoor het volume van de ruimte waarin men zich bevond zich kon manifesteren. Met dat "op de wand blijven" wordt bedoeld dat de romaanse kunstenaar de herontdekking van het platte vlak wilde honoreren.

Er is weinig bewaard gebleven uit die tijd, zodat we ons geen goede voorstelling kunnen maken van het aanzien van een romaanse binnenruimte. Naar verluidt moet de middeleeuwse romaanse kerk van een geweldige kleurenpracht zijn geweest.

Rond 1880 werd in Burgfelden in Württemberg een frescocyclus ontdekt uit de twaalfde eeuw. In de kloosterkerk van Prüfening bij Regensburg zijn fresco's bewaard gebleven uit het laatste kwart van de twaalfde eeuw.
In de kerk van Schwarzrheindorf zijn bijzonder fraaie fresco's te bewonderen.

Boekverluchtingen

De boekverluchtingen van de Romaanse kunst zijn sterk gerelateerd aan de Byzantijnse kunst. Enkele voorbeelden zijn de Bijbel van Admont, het Pericopenboek van Sankt Ehrentrud, een miniatuur uit een Nedrlands handschrift (Universiteitsbibliotheek Groningen) voorstellend de belegering van Jeruzalem. Hierin uit zich het nieuwe pathos van de ontluikende riddertijd. Ook komen er verluchtingen van profane poëzie, zoals voor Aeneïde en Tristan en Parcival. Zelfs verschijnt er een portret in miniatuur van de Oostenrijkse minstreel Dietmar von Aist.

Paneelschilderingen

Reeds in de oudheid kwamen schilderingen op paneel voor. We kunnen hierbij denken aan de Byzantijnse ikonen.

In 1310 schreef de kerkvergadering van Trier uit, dat "in elke kerk voor of achter of boven het altaar een beeltenis of een sculptuur, een schriftuur of schildering aan iedere bezoeker moest laten zien en openbaren voor de eer en verdienste van welke heilige dit altaar was opgericht". De versiering van het altaar kwam echter al veel eerder voor. Het altaar is in de romaanse tijd uitbundig versierd met beeldhouwwerk en schilderingen. Een mooi voorbeeld is te zien in de Walpurgiskirche in Soest. (Duitsland)

Draadschildering

Hieronder verstaan we de textielschilderkunst. De oudst bewaarde stukken dateren vanuit de elfde eeuw. Naast prachtige geborduurde en beschilderde gewaden zijn er vooral geweven wandtapijten. Deze tapijten werden letterlijk voor de muur gehangen, vandaar het latere begrip "behang". Deze wandtapijten werden door de toenmalige heersers op hun vele reizen meegenomen, zodat zij overal waar zij neerstreken hun residentiezaal konden opbouwen en verfraaien. Van de Bourgondische hertogen weten we dat ze deze "mobiele troonzalen" op hun tochten meenamen.

Glasschilderkunst

Enkele voorbeelden van gebrandschilderde ramen zijn de profetenvensters van de Dom in Augsburg en de ramen van de Habsburger Gedächtniskirche in Königsfelden. (Zwitserland)