Regeringsvormen: democratie, aristocratie, oligarchie, etc

De geschiedenis heeft vele regeringsvormen gekend: democratie, aristocratie, oligarchie, theocratie en dictatuur, om enkele te noemen. In dit artikel worden de belangrijkste regeringsvormen besproken, waarbij ook termen als constitutionele monarchie uitleg krijgen. Of u nu op zoek bent naar informatie over democratie, de betekenis van het begrip oligarchie of een voorbeeld van een historische aristocratie of dictatuur: hier bent u aan het juiste adres!

Democratie

Het begrip 'democratie' stamt af van de Griekse woorden voor 'volk' en 'heersen', waarmee gelijk de essentie van een democratie wordt aangeduid - namelijk een belangrijke rol voor het volk in politieke processen. Deze rol kan zowel een direct (in Athene stemden mannelijke burgers direct over wetten) als indirect (het huidige kiezen van volksvertegenwoordigers) karakter hebben. De westerse parlementaire democratie geldt als duidelijk voorbeeld van een 'indirecte', representatieve democratie: gekozen volksvertegenwoordigers representeren, gedurende een bepaalde periode, het volk.

Aristocratie

De aristocratie geldt als een bestuursvorm waarbij een kleine groep - de aristocraten - de macht in handen heeft. In de loop der geschiedenis zijn er vele voorbeelden van een aristocratie geweest. Sommige werden gekenmerkt door een grote rol voor de adel, andere - ten tijde van het negentiende-eeuwse censuskiesrecht - door een zeer kleine groep vermogende burgers die mocht stemmen. Toch is het oorspronkelijke aristocratische ideaal niet op geld of afkomst, maar op capaciteiten gebaseerd. De Griekse oorsprong van het begrip 'aristocratie' impliceert dat het hier een regering van de 'besten' betreft, die op basis van kennis, inzicht en gezag de macht draagt. Conservatieve politieke filosofen zien daarom de aristocratie dan ook wel als aardige wijze om de politieke lasten van het 'onnadenkende' volk te verlichten.

Oligarchie

De bij 'aristocratie' geschetste voorbeelden van een staat waarin een kleine groep mensen - op basis van adellijke afkomst of vermogen - de macht draagt, zijn goede voorbeelden van een oligarchie. Binnen een oligarchie kan men dan ook vooral van een bevoorrechte elite spreken, die - als oligarchen, regenten, priesters of edelen - autoriteit geniet. Van een ideaal dat de 'beste' geesten van het land aan het bestuur verbindt, zoals bij de aristocratie, is hier kortom geen sprake.

Dictatuur

De dictatuur kent, als bestuursvorm waarin de absolute macht bij één persoon is geconcentreerd - de dictator - meerdere historische voorbeelden. Enkele bekende vormen zijn onder meer de totalitaire dictatuur (Adolf Hitler in Nazi-Duitsland), de militaire dictatuur (Augusto Pinochet in Chili), de autocratie (Ferdinand Marcos in de Filipijnen), de cesaristische dictatuur (Juan Perón in Argentinië en de (communistische) eenpartijstaat. Een staatsgreep is veelal het kenmerk van het begin van een dictatuur, dit is echter geen vereiste. Andere veelgeziene kenmerken bij dictaturen zijn onderdrukking van oppositie, beperking van vrijheden, aanpassing van het recht, alsmede vormen van fraude, propaganda, persoonsverheerlijking, terreur, grootheidswaanzin, nationale mythes, een grote rol voor het leger en de idee tegen een groter (vaak buitenlands) kwaad te vechten. Klik hier voor een overzicht van de bekendste dictators.

Theocratie

De 'theocratie' is als begrip afgeleid van de Griekse woorden voor god en macht en laat daarmee een belangrijke religieuze component zien. Als 'goddelijke' bestuursvorm is het in de theocratie de godheid die als gezagsdrager geldt en niet zelden wordt de vorst in dit kader ook wel als zoon van God beschouwd, zoals in het vroegere Egypte het geval was. De theocratie kan met verscheidene staatsvormen samengaan: zo kan ook de republiek Iran (eigenlijk: Islamitische Republiek Iran) als theocratie worden beschouwd, aangezien de geestelijke Raad van Hoeders, alsmede de hoogste (religieus) leider van het land, een zeer sterke invloed kennen.

Let op: monarchie, republiek

Republiek
Belangrijk bij het lezen van dit overzicht is het onderscheid tussen bestuursvorm en regeringsvorm. Een regeringsvorm, of staatsvorm, kan soms verschillende bestuursvormen hebben. Als eerste voorbeeld kan de republiek genoemd worden. Een republiek, als woord afkomstig van het Latijnse res publica (publieke zaak), kan ook wel worden gekarakteriseerd als een staat waarbij geen sprake is van erfopvolging binnen de regering, kortom geen monarch aan het bewind is. Of deze staat echter democratisch, aristocratisch of middels een dictatoriale staatsgreep is vormgegeven, maakt de term 'republiek' niet duidelijk - zoals ook de Franse filosoof Montesquieu in de 18de eeuw signaleerde. Hetzelfde geldt voor de monarchie.

Monarchie
De monarchie wordt als losstaand begrip ook wel gebruikt voor een regeringsvorm waarin de macht bij slechts één persoon geconcentreerd is. Een koninkrijk, keizerrijk, maar ook pontificaat, vorstendom, (groot)hertogdom en sultanaat zijn in dit opzicht alle voorbeelden van monarchieën, die vervolgens weer onder te verdelen zijn in absolute en constitutionele monarchieën. In een absolute monarchie bezit de vorst onbeperkte ('absolute') macht; daarentegen is deze macht in een constitutionele monarchie gebonden aan bepalingen in een grondwet, waardoor feitelijk vaak een parlement het voor het zeggen heeft. Ook de term 'monarchie' kan daarom meerdere vormen van bestuur met zich meedragen: in Nederland is zowel sprake van een constitutionele monarchie als een parlementaire democratie.