Hoera, het is een achternaam!

Of je nu Janssen heet, Henegouwen, Kolder of Poepjes, we hebben het te danken aan onze voorouders die zo rond 1811 een achternaam op moesten geven. In ongeveer dat jaar werd voor de Nederlanden een burgerlijke stand opgezet. Het werd verplicht om daar een familienaam op te geven. Voor het Franse keizerrijk gold dat al enkele jaren en aangezien we in 1810 officieel onderdeel werden van dat rijk, nu ook voor ons. Een verhaal over de geboorte van onze achternamen.

Inhoud

• Code Napoleon regelde de familienaam
• Achternaam voor 1811
• Achernamen vanaf 1811
• Koning Willem I en de burgerlijke stand
• Sommige achternamen lijken raar
• Waar komt mijn achternaam vandaan?
• Verzet tegen de familienaam?

Code Napoleon regelde de familienaam

Een rare Franse wet volgens veel Nederlanders en men was niet van plan om zich daar aan te houden. Een familienaam als Kolder laat weinig aan de verbeelding over. Maar voor Napoleon was deze Code Napoleon belangrijk. Een keizer die veel oorlogen voert heeft manschappen nodig. Met de invoering van de burgerlijke stand werd het vrij simpel om gezonde jonge kerels te vinden om de keizerlijke legers te versterken. Daarnaast heeft iedere leider die veel oorlogen voert geld nodig, (lees belastingen) een gedegen administratie is dan onontbeerlijk.

Achternaam voor 1811

We kenden wel al achternamen. In delen van de Nederlanden was het al gebruikelijk om familienamen te gebruiken die van vader op zoon overgingen. Namen van huizen, streken, gehuchten en soms beroepen waren daar al gewoon. In de steden werd de naam van de stad vaak gebruikt met enkele toevoegingen, anders was de ene Jan niet van de andere te onderscheiden. Natuurlijk was er Hendrik de Jonge en Hendrik de Oude. In het noorden werd de naam van de vader aan die van het kind gekoppeld. Egbert Jans was Egbert, het kind van Jan. De toevoeging van de naam van de vader is een patroniem.

Achernamen vanaf 1811

De namen van voor 1811 werden door de kerk bijgehouden. In de meeste kerken werd dat redelijk trouw gedaan. Toch gaf dat voor het hele land weinig overzicht. Napoleon werd niet geliefder met de nieuwe voorschriften en het lijkt alsof onze voorouders zich te buiten gingen aan de grappigste, creatiefste en soms bizarre familienamen. Het zou wel met een sisser aflopen was de algemene opinie, voor je het wist waren de Fransen verslagen en zouden we terug gaan naar het oude vertrouwde systeem. Het liep anders.

Koning Willem I en de burgerlijke stand

Die Fransen werden inderdaad wel verslagen maar de burgerlijke stand bleef. Beetje een domper op de feestvreugde, hadden we ons net zo uitbundig uit kunnen leven op onze familienamen, zitten we eraan vast. Willem I kreeg genoeg van al die ongein bij de burgerlijke stand en in 1825 worden we verplicht een familienaam op te geven en daarna is het niet meer mogelijk deze te veranderen. Zo, met Jansen zit je goed maar inderdaad dat Poepjes was achteraf minder leuk voor alle nazaten. Het lijken geweldig stoere voorouders die in stil verzet de meest rare familienamen opgaven om het gezag waar ze het niet mee eens waren, dwars te zitten.

Sommige achternamen lijken raar

Het viel allemaal wel mee. De familienamen die we nu raar vinden waren in het verleden misschien vrij gewoon. Poepjes, is niets anders dan een verbastering van de Friese voornaam Poppe. Als achternaam komt hij voornamelijk voor in Friesland, de naam is gelijk aan namen als Popma en Popken. (Was dat het maar geworden) Dan, Naaktgeboren, zijn we dat allemaal niet, maar na een paar jaar ken je alle grapjes wel, waarom toch? De meest voor de hand liggende veronderstelling is dat het een ‘vernederlandsing’ van het Duitse Nachgeboren, geboren na het overlijden van de vader. Dat zet de naam in dezelfde categorie als Posthumus in al zijn varianten, ook geboren toen vader al was overleden. Er is een andere verklaring voor de naam, iemand die veel te vaak riep dat hij naakt is geboren. Vastbinder, je weet al wat mensen gaan vragen. Vastbinder is het Duitse Fassbinder, en een vastbinder was een kuiper, niet zo heel spectaculair. Er zijn meer namen die deze bewerking van een klerk hebben gekregen. Denk maar aan Piekhaar voor Picard en het geweldige Stokje voor Stocky.

Waar komt mijn achternaam vandaan?

Wat te denken van een naam als Hengstmengel? De voorouders waren paardenkooplui. Wakker, waarschijnlijk een patroniem van de naam Wacker. Lijk, in alle varianten, ook een patroniem, een voorouder had de naam Lijkele of iets dergelijks. Tenslotte nog het leven en de dood. Misschien is de eerste te verkiezen boven de tweede. Mensen met de familienaam Leven hebben zeer waarschijnlijk voorouders die woonden in het prachtige Leuven. De Dood, minder prettig maar afkomstig van de voornaam Dodde of Doede een naam uit Friesland en Groningen. De mythe dat onze voorouders zich volledig te buiten gingen aan buitenissige namen is moeilijk uit te roeien. Veel absurditeiten zijn door de tijd gevormd, helaas zullen sommigen zeggen. In de naamsaanneming is een zekere mate van orde aan te brengen.

Namen die een afleiding zijn van een patroniem

Een patroniem was vooral in de noordelijke provincies gebruikelijk. In de familienaam is duidelijk een voornaam te horen. Namen als Jansen, Willems, Jakobs, Hansens e.d. zijn voorbeelden daarvan maar ook de al boven genoemde minder duidelijke voorbeelden als Lijk en Dood. In Friesland kreeg een patroniem vaak –ma als achtervoegsel. Sietse wordt dan Sietsma, Siedsma, Sijtma en verschillende andere varianten.

Namen die aangeven waar iemand woont

Veel familienamen geven aan waar de familie oorspronkelijk vandaan komt of gewoond heeft. Plaatsen, streken maar ook namen van huizen, beekjes, heuvels horen allemaal bij deze categorie. Te denken valt dan aan namen zoals: Van Egmond, Amsterdam, Achterveld en ’t Vliet. De naam Bontekoe hoort hier ook bij, dit was de naam van een schip.

Buitenlandse namen

Niet zozeer buitenlandse namen die in schrijfwijze gelijk bleven maar namen die door een fonetische registratie een totaal andere lading kregen. Een verzameling namen daardoor waarin alle categorieën vertegenwoordigd zijn. Te denken valt aan de al genoemde namen als Piekhaar, Stokje en Vastbinder. Met opzet? Nee, de klerk schreef op wat hij hoorde en was vaak niet zo bedreven om de buitenlands taal te begrijpen en verstaan. Daarnaast hadden de aangevers vaak onvoldoende kennis van het Nederlands. In sommige gevallen pakte het een beetje ongelukkig uit maar bij een naam als Kannegieter (Kannegiesser) is het minder rigoureus.

Namen van dieren

We kennen een hele rij. Vos, Kip, Beer, de Leeuw, Koe en noem maar op. Mensen vernoemen zich naar de eigenschappen van het dier of naar het uiterlijk. Iemand die de naam Vos aanneemt vindt zichzelf misschien wel zo slim als een vos. Maar in lang niet alle gevallen is dit het geval. Een naam als Leeuw is waarschijnlijk afkomstig van een patroniem. Kip is eerder een beroepsnaam of ook een patroniem dan dat iemand zichzelf wilde associëren met het dier.

Namen die aangeven welk beroep iemand heeft

Bakker, Timmerman, Brouwer, Mulder, Kuiper en Kuperus zijn voorbeelden hiervan. Meestal worden hier ook namen bij genoemd die gebruikt worden bij het beroep. Hamer, Wiek, Spijker en Steen zijn enkele.

Namen die eigenschappen aanduiden

De Roode, De Zwart, De Jonge, De Lang, enz.. Niet alleen uiterlijke kenmerken maar ook namen De Kwaad, Blij, Wakker en bijvoorbeeld Braaf. De bovenstaande zijn duidelijk maar deze horen er ook bij: Baron, Prins, Koning en Heer(tjes).

De namen van de adel

Meer de namen van de elite, naast de adel ook het patriciaat en zeker ook academici. Prachtige namen hebben ze opgegeven: Rechteren van Limburg, van Overbeek de Meijer en Koning ter Heege. Dubbele namen was in en het gaf een achtenswaardig tintje aan de naam. Vaak leverde het bezit een deel van de naam, het huis of landgoed en als tweede de naam die meestal al eeuwen in de familie was. Onder academici was het mode een latijns tintje aan de naam te geven, niet Brouwer maar Brouwerius en niet Bakker maar Bakker(i)us. Een accentje doet het ook altijd goed. Daardoor krijgt een familie Hoeben het gedistingeerde Hoebée en de familie Kade krijgt Kadé.

Verzet tegen de familienaam?

Veel namen zijn eenvoudig te verklaren. Een verzets-tintje is vaak niet te bekennen. Of men daadwerkelijk met de gekozen naam de nazaten op wilde schepen met ludieke namen is maar de vraag. Enige rebellie tegen het gezag is moeilijk aan te tonen, vrijwel voor iedere naam is wel een verklaring die opstandigheid uitsluit. Dat onze voorouders het in 1811 niet zo serieus namen is wel waar, Napoleon zou de pan in worden gehakt en onze eigen overheid zou overgaan op het vertrouwde systeem. Maar de pret was in 1825 over, namen waren niet meer zomaar te veranderen en tot aan vandaag is het een heel karwei om een familienaam te veranderen. Nu het ook mogelijk is om te kiezen tussen de familienaam van vader of moeder zullen de Poepjes, Kippen en Hengstmengels wel snel tot het verleden behoren.

Een beetje

Er zijn wel een aantal namen die misschien iets van verzet aangeven, de Vries bijvoorbeeld, massaal opgegeven in 1811. Vrijheid, zou kunnen maar in Elburg stond ook een hoeve met die naam. Hollander, mogelijk, maar ook een naam die al vrij oud was. Waarschijnlijk kan alleen de Vries de test doorstaan al is het alleen al omdat in de provincie het massaal werd opgegeven. Blijven we wel zitten met enkele namen die inderdaad de betiteling bizar/gek/raar kunnen krijgen. Onverwagt, Verguld, Potjegort, Regtop, Zondergeld, Zonderzorg, Politie, Dodeman en Raar om af te sluiten. Namen die in ieder geval aangeven dat iemand het niet zo serieus nam.

We zitten eraan vast of we het nu leuk vinden of niet. Het is erfgoed, geschiedenis van ons land en onze voorouders. Voordat we besluiten dat we niet Zeldenrijk genoemd willen worden is het misschien goed om te weten dat de familie vóór 1811 al bijna 200 jaar die naam droeg. Maar Rijkhart was inderdaad leuker geweest.