Van Maerlant en de kruiden

Wat heeft Jacob van Maerlant ‘de vader der Dietschen dichtren’ met kruiden te maken? Wel deze dichter des vaderland probeerde in de 13de eeuw de natuur- en andere kennis door middel van een leerdicht ‘Der Natuere bloeme’ bij de mensen te brengen. Hij schreef of beter hij berijmde het kruidenboek van Thomas van Cantimpré en leverde zo zijn bijdrage aan het populariseren van de kruidenkennis.

Het leven van Jacob van Maerlant.

Van Maerlant is mogelijk in het Brugse Vrije in 1235 geboren. Rond zijn 25ste levensjaar zou hij op Oost-Voorne in Maarlant kerkmeester geweest zijn, waar hij het ook grootste deel van zijn werk zou geschreven hebben. Na 1266 keert hij naar Vlaanderen terug en wordt schepenklerk te Damme.Aanvankelijk bewerkte hij hoofdzakelijk Franse ridderromans zoals Alexanders geesten en Historie van Troyen. Later begon hij didactisch wer te schrijven, zoals ‘Der Natuere Bloeme’ Nog later schrijft hij ‘Spieghel Historiaal’, een onvoltooid gebleven geschiedenis van de mensheid. Zijn strofische gedichten bezingen de verheven zending van de Kerk en bevatten aansporingen om hogere idealen na te streven. Enkele stichtende voorbeelden: Der Kerken Claghe’ en ‘Van den Lande van Oversee’, een oproep om het Heilig Lande te verdedigen. Kort na zijn dood, hij overleed rond 1300 in Damme waar hij ook begraven ligt, werd veel van zijn werk in het Frans en in het Latijn vertaald.

Der Natuere Bloeme.

Tussen 1228 en 1244 schreef Thomas van Cantimpre zijn ‘Liber de natura rerum’, een omvangrijke encyclopedie die alle biologische kennis van zijn tijd probeerde samen te vatten. Het werd vrijwel onmiddelijk in het Nederlands (Diets) vertaald en berijmd door Jacob van Maerlant onder de titel ‘Der natuere bloeme’. Net zoals zijn voorbeeld verdeelde van Maerlant zijn tekst in ‘boeken’, eigenlijk niet meer dan lange hoofdstukken over een bepaald onderwerp.

Boek 9 bijvoorbeeld handelt over de ‘specerijbomen’. Over kruidnagel schrijft: Kruidnagel is een boom in Indië, zo groot als een jeneverstruik.De vruchten zijn uiterst werkzaam en aromatisch. Ze worden vaak vervalst: in een mengsel van kruidnagelpoeder, scherpe azijn en goede wijn laat men een nacht lang een zakje met kruidnagels van minderwaarige kwaliteit trekken; deze ruiken en smaken daarna voortreffelijk, zoals de beste soort, dit duurt slechts dertig dagen; daarom zijn ze waardeloos. De opgesnoven geur van de kruidnagel is een uitstekende medicijn voor de hersens. Ook word de specerij aangewend bij buikloop.

In het 10de boek beschrijft Van Maerlant de ‘cruyde’

Hort van cruden in't ghemeene,
want dat wonder n'es niet cleene.
Hoe si wassen sonder saet,
ende hoe 't een cruud biden andren staet,
ende 't een es heet en 't ander coud
ende 't ander van drogher ghewoud
een ander van nater nature.

Hoort van de kruiden in het algemene
want dat wonder in niet klein
Hoe zijn groeien zonder zaad,
en hoe zij bij malkander staat,
het een is heet het ander koud
t’een van droger aard
t’ander van nature nat

Over Venkel klinkt de berijmde tekst van Van Maerlant als volgt:

Feniculus, alst Platearius toghet,
es .i. cruud dat waremt ende droghet,
ende es van subtilen saken;
dese doet wel orine maken.
Wortel, blade ende saet
sijn in visiken toeverlaet.

Mijn vrije vertaling

Venkel is, zoals Platearius betoogt,
het kruid dat warmt en droogt
het is voor subtiele zaken
deze doet wel urine maken
Wortel, blad en zaad
zijn een fysieke toeverlaat

Het vervolg van de tekst over venkel

Men sal nemen den wortel fijn
uter arden inden lentijn,
dies goet ghesoden inden wine
hem die hevet vernoi ende pine.
Jeghen de milte eist goet,
als men ons te verstane doet,
jeghen den steen ter cuere
hem diene hevet van couder nature.

Oec venkel, ghesoden alse polment
ende gheten also, es bekent
dat goet es te sulker siechede,
ende wint verdrivet mede
ende helpt hem diet verduen hevet quaet.
Ende wel ghepulvert sijn saet
doet al dat selve dat dander doet.

Die de sien niet hevet goet
stampe den wertel ende dan
dat sap dat hire ute duen can,
ende hanct in .i. coperin vat
.xv. daghe buten dat,
dar na salhij'd in d'oghen dropen;
hi mach wel der baten hopen.

De rest van deze tekst samengevat. Venkelwortel, maar ook het zaad, in wijn getrokken is goed voor de milt, tegen darmkramp en darmgassen (ende wint verdrivet mede) en het sap van de wortel in koperen vaten getrokken is heilzaam voor de ogen (in d’oghen dropen; hi mach wel der baten hopen). Als gasverdrijvend en krampwerend middel, zogenaamd carminativum, wordt vooral Venkelzaad ook nu nog altijd gebruikt.