Middeleeuwen: Middelnederlandse auteur, Jacob van Maerlant

Jacob van Maerlant gold in zijn eigen tijd als 'vader der Dietse dichteren algader'. Zijn oeuvre is omvangrijk, zeker in vergelijking met andere auteurs uit de middeleeuwen. Hij schreef tijdens zijn leven meer dan 300.000 versregels. In zijn werk ontsloot hij kennisgebieden die voor zijn toenmalige lezers onbekend waren. Wat weten we over het leven en werk van deze belangrijkste auteur uit de middeleeuwen?

Het Diets

Jacob van Maerlant schreef zijn werken in het Diets. Dit is de volkstaal (diet betekent volk) uit de periode van 1200 tot circa 1500. Het is een verzamelnaam voor Limburgse, Brabantse, Vlaamse en Hollandse dialecten. Het Diets werd gesproken in een tamelijk omvangrijk gebied, zo groot als het huidige Nederland, het Nederlands sprekende deel van België en een (vanouds Nederlandstalig) deel van Noord-Frankrijk. Er bestond nog geen eenheidstaal (een taal met een 'standaard' woordenschat en grammatica), maar waarschijnlijk konden de sprekers van de verschillende dialecten (iedere streek had zijn eigen dialect) elkaar toch behoorlijk verstaan.

Het leven van Jacob van Maaerlant

Er is weinig bekend over het leven van deze dertiende-eeuwse auteur. We weten dat hij omstreeks 1230 is geboren in Vlaanderen, in de buurt van Brugge. Wie zijn ouders waren is onbekend. Zeker is wel dat hij en gedegen klassiek-geestelijke opleiding heeft genoten, waarschijnlijk in Brugge, waar hij de vermaarde kapittelschool van Sint-Donaas bezocht. In 1261 werd hij koster in het plaatsje Maerlant, gelegen op het eiland Voorne, in de buurt van Den Briel. (de herkomst van zijn (schrijvers)naam is nu duidelijk). Als koster onderhield hij niet alleen het kerkgebouw. Waarschijnlijk hebben de heren van Voorne ook een beroep gedaan op zijn schrijfvaardigheid. Op Voorne verrichtte hij niet alleen ambtelijk schrijfwerk. Hij schreef er ook minstens vier literaire werken. Onzeker is of hij ook als onderwijzer actief is geweest. Men ziet hem graag als de leermeester van de jonge Floris V, maar daaromtrent ontbreekt ieder bewijs. Zeker is dat Jacob van Maelant niet op Voorne blijft. Hij keert terug naar zijn Vlaamse geboortegrond. Gedurende de circa 25 jaar die hij verbleef in de havenplaats Damme schreef hij nog een viertal grote literaire werken. Zijn exacte datum van overlijden is onbekend. Zeker is dat hij niet lang na 1296 overleed.

Het oeuvre van Jacob van Maerlant

Het oeuvre van Jacob van Maerlant is opmerkelijk te noemen. Zijn oeuvre is is, zeker naar de toenmalige begrippen zeer groot. Andere bekende auteurs uit de middeleeuwen, zoals Dante, Chaucer en Chrétien de Troyes, hebben slechts enkele boeken geschreven, terwijl Jacob van Maerlant in dertig jaar tijd tien bewaard gebleven grote werken en enkele strofische gedichten schreef. Waarschijnlijk heeft hij zelfs meer dan tien werken geschreven, want veel middeleeuwse teksten zijn later verloren gegaan.

Ook het feit dat hij als eerste auteur in het Diets schreef over allerlei onderwerpen verdient waardering. Als eerste berijmde hij de hele bijbel in het Diets, en hij was ook de eerste auteur van een complete wereldgeschiedenis. Bovendien schreef hij als eerste in de volkstaal over allerlei onderwerpen: biologie, geneeskunde, geografie, droomkunst en regeerkunst (deze opsomming is slechts een greep uit de door hem behandelde onderwerpen). Zelf had hij die kennis opgedaan door het raadplegen van Latijnse bronnen. Jacob van Maerlant, een geboren leraar, begreep dat hij, als hij het Voornse publiek iets wilde leren, de taal moest aanpassen (dus schrijven in het Diets) en dat hij de boodschap aangenaam moest verpakken.

Met zijn drang naar waarheid en het verlangen om zijn lezers ontwikkeling bij te brengen was hij zijn tijd ver vooruit. Veel wetenschappelijke waarde hebben zijn geschriften echter niet, want hij gaf, als kind van zijn tijd, door wat toentertijd als wetenschap gold, met als gevolg dat zijn geschriften hielpen allerlei verkeerde opvattingen te bevestigen en te verspreiden. Zo wordt in Der Naturen Bloeme over de medische waarde van hondenleer opgemerkt dat schoenen van hondenleer goed zijn tegen de jicht.

Maerlants Alexanders Geesten

In 1258 vertaalde Jacob van Maerlant een tekst over het leven van Alexander de Grote uit het Latijn. Die schooltekst uit de twaalfde eeuw, de Alexandreis, was geschreven door Walter van Châtillion. De in zeer gestileerde verzen geschreven Latijnse tekst, over de hoogtepunten uit het leven van Aleander de Grote, werd door Jacob van Maerlant vertaald in begrijpelijk Middelnederlands (Diets). Maerlant gebruikte ook nog andere Latijnse teksten als bron. In zijn Alexanders Geesten (Gesta betekent heldendaden) beschrijft Maerlant vooral de wonderbaarlijke en avontuurlijke gebeurtenissen uit Alexanders leven.

Drie vertalingen uit het Oud-Frans

In het Voornse dorp Maerlant, waar hij kort na het schrijven van Alexanders Geesten werd aangesteld als koster, schreef hij nog een drietal werken. Uit het Oud-Frans vertaalde hij twee Keltische ridderromans, de Graal-Merlijn en de Torec, en de klassieke roman Historie van Troyen (over geschiedenis van de Trojaanse oorlog).

Andere literaire werken van Jacob van Maerlant

Maerlant vertaalde geen werken meer uit het Oud-Frans. Latijnse werken stonden, volgens hem, voor 'wetenschappelijke' waarheid.

Hij schreef onder andere Heimelijkheid der Heimelijkheden (een vorstenspiegel, met adviezen voor de vorst hoe te regeren en gezond te blijven), Der Naturen Bloeme (niet alleen met beschrijvingen van allerlei planten en dieren, maar ook van edelstenen, kruiden, vreemde volkeren en nog veel meer), de Rijmbijbel (de verhalen uit de bijbel, van Genesis tot Jezus' kruisiging), en de Spiegel Historieal (een wereldgeschiedenis, van de eerste scheppingsdag tot aan de eerste kruistocht). Het was zijn meest ambitieuze werk, ruim 90.000 versregels, geschreven tussen 1282 en 1288.

Zijn publiek

Van zijn natuurencyclopedie Der Nature Bloeme en de wereldgeschiedenis de Spiegel Historieal is het grootste aantal handschriften bewaard gebleven. Juist in die werken kon Maerlant zijn 'schoolmeester' zijn (het verbreiden van kennis over tal van waarneembare zaken en historische gebeurtenissen) het beste tot zijn recht laten komen. Deze werken, oorspronkelijk geschreven voor de adel, werden later ook gewaardeerd en gelezen door geestelijken en burgers.

Zijn graf

Jacob van Maerlant ligt wellicht begraven onder de klokkentoren van de Onze Lieve Vrouwe Kerk in Damme. Men heeft in 1839 onder de klokkentoren gezocht naar de resten van een grafsteen. Die zoektocht leverde niets op. Een vervolgonderzoek in 1888 leidde ook niet tot het gewenste resultaat. Men besloot om de (vermeende) laatste rustplaats met een nieuwe gedenksteen te markeren. Nog later, in 1935, werd in de westwand van de klokkentoren een plaquette aangebracht met de tekst 'Jacob van Maerlant - vader der dietscher dichteren algader, 13e eeuw, schreef voor recht en waarheid in de taal van zijn volk'. Hieruit blijkt dat men deze erflater van formaat kennelijk wilde eren.

Lees verder

• Middeleeuwen: Middelnederlandse auteur, Hendrik van Veldeke