Het Groninger kustgebied: De Eemshaven en Delfzijl

Eeuwenlang was Groningen – ondanks dat het niet aan de kust ligt – DE havenstad van de provincie. Eerst in de 20e eeuw ontwikkelde Delfzijl zich als grote haven Toch is het er nooit in geslaagd echt een plaats van naam en faam te worden. Ook de aanleg van de Eemshaven bracht niet de grote omslag die iedereen had verwacht. Voor de Eemshaven zelf keerde in het eerste decennium van de 21e eeuw het tij ten goede

Inhoud

• De stad Groningen als centrum van de macht
• Eemskanaal
• Eemshaven
• Kerend tij
• Delfzijl: sluis, schans, haven

De stad Groningen als centrum van de macht

Eeuwenlang is de politiek van de stad Groningen er op gericht geweest, de Ommelanden te overheersen. Dat was de oorzaak van veel onenigheid en strijd. De Ommelanden hebben zich niet zonder meer bij dat streven van de stad neergelegd - in tegendeel- , maar het resultaat was toch dat de stad uiteindelijk haar wil oplegde aan de rest van het gewest. Zo werd de stad in de 15e eeuw de enige plaats in de regio met stapelrecht; dat wil zeggen de enige plaats waar Ommelanders en kooplieden uit den vreemde hun waren op de markt mochten verkopen.

Appingedam betwistte Groningen dat recht, maar was niet opgewassen tegen de machtige Stad. Zo werd Groningen de centrale marktplaats. En hoewel Appingedam ook stadsrechten verwierf, ontwikkelde Groningen zich tot de enige, grote stad met een centrale rol in het economische en maatschappelijk leven van dat gewest.

Groningen: dé havenstad

Zo kon het gebeuren dat de enige plaats in Stad en Lande die zich met recht een grote, belangrijke haven kon noemen, helemaal niet direct aan de kust lag: de stad Groningen dus. Aansluitend werden de handelsbedrijven en later ook de industrieën vooral in of direct bij de Stad gevestigd. Een gevolg daarvan is geweest, dat de rest van de provincie overwegend agrarisch bleef; wel met verschillende takken van nijverheid, maar die waren agrarisch-gebonden. Voornamelijk in het Oosten van de provincie ontwikkelde die industrie zich grootschalig: de aardappelmeel- en strokartonfabrieken.

Noord-Groningen: agrarisch gebied

Zeker het noorden van de provincie is altijd volop een agrarisch gebied gebleven. Daar is alleen in Delfzijl een behoorlijk industrieel complex ontstaan; maar een aanzienlijke positie in de provincie, enigszins vergelijkbaar met de hoofdstad, heeft de havenstad aan de Eems nooit verworven.

Delfzijl had alles in zich om een grote, toonaangevende stad te worden (eventueel vergroeid met Appingedam) die, in plaats van Groningen, de dominerende rol in het Noorden en Noordoosten van de provincie had kunnen spelen. Maar zo ging dat niet. Groningen bleef te lang als enige groot en belangrijk; en van de andere woonplaatsen in de provincie heeft er nooit één ook maar een enigszins vergelijkbare rol in de Ommelanden kunnen spelen.

Geen pronkjewail

Hoe het ook zij, het is opvallend dat Delfzijl in de 20e eeuw zich wel ontwikkeld heeft tot een grote haven met veel industrie, maar echt welvarend, belangrijk, - laten we zeggen - een 'pronkjewail' is het nooit geworden. In tegendeel, Delfzijl kwam nogal eens negatief in het nieuws, en dat moge eenzijdig zijn geweest, de stad kampte wel met een negatief imago. Daarbij kwam ook nog dat het ambitieuze project niet zover van Delfzijl, de Eemshaven, tot begin 21e eeuw algemeen als een grote flop werd gezien. Die mening moest later door een positieve ontwikkeling herzien worden. Toch was er toen (nog) geen zicht op wat door velen wenselijk werd geacht: het samen uitgroeien van Delfzijl en de Eemshaven tot één groot belangrijk economisch conglomeraat, gebaseerd op scheepvaart en industrie.

Eemskanaal

Tweede helft 19e eeuw

In de tweede helft van de 19e eeuw waren de ontwikkelingen gunstig voor Delfzijl. De stad Groningen was via het Reitdiep moeilijk te bereiken en besloten werd, een nieuwe waterweg te graven; niet richting de Lauwerszee, maar richting de Eems. In 1876 werd het Eemskanaal in gebruik genomen. Bovendien kwam er in 1884 een spoorwegverbinding met Delfzijl, die in 1891 werd doorgetrokken tot in het havengebied. Mechanisatie en industrialisatie kwamen in Nederland pas eind 19e eeuw goed op gang. In dat opzicht had dus de aanleg van het Eemskanaal en de daarmee verwachte ontwikkeling van Delfzijl het tij mee.

Gunstige vooruitzichten

In de jaren '50 van de 20e eeuw leidde de mechanisatie in de landbouw tot het verlies van vele arbeidsplaatsen in die sector. In andere sectoren zou vervangende werkgelegenheid gevonden moeten worden. Vestiging van industrieën in Delfzijl zou wat dat betreft als vangnet kunnen fungeren. De vondst van zout bij Winschoten kwam daarom op een uitstekend moment: er werd een industrieel complex, gespecialiseerd in basisindustrieën, in de gemeente Delfzijl gevestigd. Toen daarbij ook nog eens een enorme gasvoorraad in het nabijgelegen Slochteren werd ontdekt, leek voor de regio een prachtige toekomst weggelegd.

Eemshaven

Naar aanleiding van de ontwikkelingen in de landbouw in de jaren '50 en '60 van de 20e eeuw, verscheen in 1967 de Nota over de ontwikkeling van het Noorden des Lands. In 1968 besloten de Provinciale Staten van Groningen in het verlengde daarvan tot de realisatie van een Eemshavenproject. De aspiraties waren niet gering: er moesten grootschalige activiteiten in de olieraffinage en basischemie komen; de Eemshaven moest een trekpaard voor de noordelijke economie worden.

De zaken werden energiek aangepakt. 600 hectare Waddengebied werd ingepolderd en gedeeltelijk omgevormd tot een havengebied met alles wat daar zo bijhoort. In juni 1973 opende koningin Juliana de nieuwe havenmond van Delfzijl bij Oterdum en de Eemshaven. En zo lag daar toen een groot, ingericht terrein te wachten - klaar voor een grootse toekomst.

Teleurstelling

Er vestigde zich in de loop der jaren een aantal bedrijven op het Eemshaventerrein, en natuurlijk kwamen er schepen, maar echt druk werd het maar niet. De grootschalige industrie kwam niet. De oliecrisis van 1973 is daar ongetwijfeld voor een belangrijk deel debet aan geweest. Wel verrees, in het verlengde van die crisis, een enorm aantal windmolens bij de Eemshaven. En de Butterfahrten (bootreizen waarop belastingvrije inkopen konden worden gedaan) waren ook een succes. Maar Europese regelgeving dwong de rederij te stopen met de Fahrten per 1 juli 1999. Gelukkig bleef de veerboot naar het Duitse eiland Borkum wel varen vanuit de Eemshaven. Opvallend is, dat R.K. Mast ( als havenmeester in dienst van het havenschap Delfzijl/Eemshaven van 1980 tot 1995) in een artikel in het blad Trouw van 12 augustus 1999 vertelde dat hij 90% van z'n tijd besteedde aan Delfzijl en voor de Eemshaven genoeg had aan het resterende beetje tijd.

Kerend tij

En eindelijk – het eerste decennium van de 21e eeuw liep al weer bijna teneinde – keerden de zaken toch nog ten goede voor de Eemshaven. Ter illustratie volgt hier een overzicht van de nieuwsfeiten begin 2009. Zoals die op 17 februari 2009 te vinden waren op de site Eemshaven.info

• 19-01-09 Eerste stap Seaports Experience Center gezet
• 19-01-09 Vier miljoen euro voor spoor naar Eemshaven
• 22-01-09 Calon opent Gronings deel windmolenpark
• 23-01-09 Dienstregeling voor treinverkeer Delfzijl & Eemshaven
• 29-01-09 Enthousiasme over doortrekken spoorlijn
• 30-01-09 2Rent krijgt onderkomen in Eemshaven
• 03-02-09 CO2-opslag Noorden Europees voorbeeld
• 05-02-09 Kabinet positief over CO2 plan Noorden
• 05-02-09 Vriesbouw breidt uit ondanks recessie
• 05-02-09 Nieuwe telefooncentrale Business Centre Eemshaven
• 05-02-09 Aanleg ondergrondse leidingstraat gaat van start
• 09-02-09 Buizenstelsel havens mogelijk via Leermens
• 09-02-09 KoninginnePoort geopend
• 09-02-09 NorNed kabel uit bedrijf
• 12-02-09 Texaco naar O.K. Businesspark Eemshaven
• 17-02-09 Meer stroom uitgevoerd
• 17-02-09 Mogelijk superwindmolens in Eemshaven

Rust en ruimte

De nieuwe drukte op en rond het Eemshaventerein heeft natuurlijk ook consequenties voor de rust, ruimte en de sfeer van verlatenheid en vergankelijkheid die de regio kenmerkte. Maar toch, het is er allemaal nog wel te vinden Ga bijvoorbeeld naar Oudeschip. Van dit dorpje, dat ooit eens meerdere winkels, scholen en kroegen kende, was al niet veel meer over in de beginjaren '80. En men ging er toen vanuit dat het helemaal van de kaart zou verdwijnen. Het zou opgeslokt worden door de oprukkende industrieën van de Eemshaven. Maar de paar rijtjes huisjes die samen Oudeschip vormen, zijn er nog steeds en geven nog steeds de indruk het laatste dorpje aan de rand van Nederland te zijn; maar nu wel met uitzicht op de windmolens van de Eemshaven en de pijpen van de Eemscentrale.

Wie toch in de buurt is, moet zeker Spijk niet overslaan. Dit is een van de mooiste dorpjes van Groningen. Het heeft een prachtige wierdenstructuur, waarbij de oude dorpskerk echt in het midden staat. Opvallend zijn de gracht om de kerk en vooral de wijze waarop de huizen om de kerk staan: in een keurige circel. De wegen zijn straalsgewijze aangelegd tussen de bovenste rondweg (waaraan de huizen om de kerk staan) en de lagergelegen tweede rondweg. Het zal niemand verbazen dat dit unieke dorpscentrum is aangewezen als beschermd dorpsgezicht.

Delfzijl: sluis, schans, haven

Delfzijl ontstond in de middeleeuwen toen in de rivier de Delf drie sluizen (zijlen) werden aangelegd. Evenals Zoutkamp had de plek in de 16e eeuw als schans een strategische functie. De schans werd, ook net als Zoutkamp, veroverd door de Staatse troepen, vervolgens uitgebouwd tot een vesting, die in de 70-er jaren van de 19e eeuw werd ontmanteld. Dat maakte uitbreiding van de bebouwing mogelijk. En aan uitbreiding was een groeiende behoefte, omdat de scheepvaart, handel en industrie in die tijd floreerden.

Eemshotel

Een van de meest opvallende gebouwen in Delfzijl is het Eemshotel. Het is in 1965 gebouwd op een 360 m² grote betonplaat, geconstrueerd op veertig palen van zestien meter lang, die een veertig meter vanaf de dijk in de bodem van Eems werden gedreven. Zodoende slapen, eten en drinken de gasten nu in een hotel dat zich acht meter boven de zeespiegel bevindt. Het bouwwerk kwam er op initiatief en voor rekening van een ondernemende landbouwer uit het naburige Holwierde, A.W. Ritsema. Hij was een van degenen die veel perspectief zagen in de toekomstige ontwikkelingen van Delfzijl en omgeving. De verwachting was toen dan ook dat het aantal kamers binnen niet al te lange tijd zou moeten uitbreiden van elf naar dertig. Dat is geen werkelijkheid geworden, maar de uitzonderlijke ligging is altijd tot de verbeelding blijven spreken en lokt alleen daarom al heel wat gasten. Een loopbrug vormt de verbinding met het vaste land.

Delfsail

Een befaamd evenement in Delfzijl, dat met zekere regelmaat wordt georganiseerd, is Delfsail. Tijdens die manifestatie, die een aantal dagen duurt, wordt de stad bezocht door een indrukwekkend aantal zeilschepen, uit vele landen. Een paar duizend bemanningsleden en een paar honderdduizenden bezoekers bevolken bij die gelegenheid Delfzijl.

Lees verder

• Groninger kustgebied: van Eemshaven naar Nieuwe Statenzijl