Bureaucratie en de Holocaust, verbonden in de geschiedenis

De Holocaust wordt altijd beschreven als een unieke eenmalige gebeurtenis. Maar is dit wel zo? En wat is de reden dat deze genocide zulke afschuwelijke vormen heeft aangenomen? Een inkijk in de rol van bureaucratie tijdens de Holocaust, en een waarschuwing van een van de grootste denkers uit de moderne geschiedenis.

Bureaucratie en de Holocaust, verbonden in de geschiedenis

“… bureaucracy made the Holocaust. And it made it in its own image.”

Dit zijn de woorden van Zygmunt Bauman (2007, p. 105). Een schrikwekkende uitspraak omdat de gehele wereld min of meer in een bureaucratie leeft. En in het westen is dit apparaat sterker dan in de meeste andere delen van de wereld. Grote denkers uit het verleden hebben hun angsten geuit over de gevolgen die dit overkoepelende fenomeen kan hebben voor de samenleving. Veruit de meest beroemde van deze is Max Weber, die stelde dat bureaucratie een ijzeren kooi was, van waaruit ontsnappen bijna onmogelijk was. Weber schreef dit ver voor de tweede wereldoorlog, maar zijn pessimistische, bijna fatalistische visie op bureaucratie bleek waarheid te worden toen Hitler in 1933 aan de macht kwam. Zonder twijfel is het Naziregime en de manier waarop zij de Holocaust hadden georganiseerd een bewijs van Weber’s deterministische visie op de problemen die bureaucratie met zich mee zou brengen. Maar dit determinisme van Weber brengt een passieve houding met zich. Immers, als de tentakels van de bureaucratie uiteindelijk toch iedereen in zijn greep krijgen, waarom zou men zich hiertegen dan verzetten? Een betere manier om om te gaan met dit probleem is het proberen te begrijpen. Om het te begrijpen wordt er in dit essay gekeken naar het lugubere hoogtepunt, of dieptepunt, van bureaucratie namelijk, de Holocaust. De vraag die dan ook beantwoord wordt in dit essay is: ‘Welke lessen moeten getrokken worden uit de gebeurtenissen tijdens de Holocaust, met betrekking tot de almacht van de Bureaucratie?’.

Aan de hand van het boek van Bauman, Modernity and the Holocaust (2007) en het werk van Weber over bureaucratie (1949, in Slattery, 2003) zal de rol van bureaucratie tijdens de Holocaust uiteengezet worden. Het gaat in dit artikel hoofdzakelijk over het aandeel van de bureaucratie van Nazi-Duitsland in de Holocaust.

Allereerst zal een korte uitleg worden gegeven over het begrip bureaucratie. Daarna wordt ingegaan op de rol van de bureaucratie in de Holocaust. Als laatste zal uitgebreid beschreven worden hoe het mogelijk was dat een apparaat als bureaucratie, dat elk land kent, in staat was om zo een destructieve invloed te hebben op de samenleving.

Bureaucratie

Om te leren van de gevaren van bureaucratie, zal men eerst het begrip moeten begrijpen. Wat wordt bedoeld met bureaucratie? Welke kenmerken heeft het? Om tot een duidelijk beeld te komen wordt voornamelijk verwezen naar het ideaaltype van Weber, aangezien deze het duidelijkste beeld schept van bureaucratie.

Weber definieert bureaucratie als: ‘a hierarchical organizational structure designed rationally to co-ordinate the work of many individuals in the pursuit of large-scale administrative tasks and organizational goals.’ Een belangrijk sleutelwoord binnen deze definitie is het woordje rationally. Weber geloofde dat de wereld steeds verder naar een puur rationeel ingedeelde samenleving veranderde. Een rationele manier van handelen, denken en organiseren, kreeg de overhand binnen de samenleving. En volgens Weber was bureaucratie hier het ultieme resultaat van. In het ideaaltype van bureaucratie onderscheidt Weber een aantal kenmerken die een bureaucratie bezit:

• Er bestaat een gespecialiseerde divisie van arbeid binnen de bureaucratie. Ingewikkelde taken worden verdeeld in verschillende, makkelijkere taken. Elke werknemer heeft zijn eigen specifieke taak en een duidelijk afgebakende verantwoordelijkheid voor het uitvoeren van deze taak.
• Er bestaat een sterk hiërarchische structuur binnen de bureaucratie, elke afdeling staat onder gezag van een hogere afdeling en het is duidelijk aan wie men verantwoording moet afleggen.
• Alle werkzaamheden van de bureaucratie worden geleid door een set van onveranderlijke regels. Deze regels bepalen de acties van de werknemers en bakenen duidelijk de grenzen van hun macht binnen de organisatie af. De regels eisen een strikte discipline en een sterke centrale controle. Er is weinig ruimte voor persoonlijk initiatief.
• Het karakter van de bureaucratie is een hoge mate van waardeloosheid. Er is sprake van een formele onpersoonlijkheid. Men dient zich aan de regels te houden zonder rekening te houden met de eigen of andermans gevoelens.
• Mensen worden op een puur rationele wijze aangesteld. Aanstelling in bepaalde functies komt door het bezit van een bepaalde kunde of kennis door de werknemer en heeft geen andere redenen zoals bijvoorbeeld afkomst.
• Er moet een strikte scheiding tussen het werk en de privésfeer bestaan binnen een bureaucratie. Men ontleent zijn of haar identiteit niet aan het werk dat men doet.
• Als laatst is er een niet te stoppen steven naar een zo efficiënt mogelijk ingerichte organisatie. Begrippen als ‘cost-efficiency’ zijn sleutelwoorden binnen een bureaucratie. Geen enkel ander systeem heeft zo een een eenduidig doel als een bureaucratie. Het moet de gegeven taken zo efficiënt mogelijk uitvoeren. (Weber, 1949, in Slattery, 2003)

Dit zijn de kenmerken waaraan de meeste, zo niet alle, bureaucratieën voldoen. Het laat duidelijk de waardevrijheid zien die zich in de bureaucratie bevindt. Regels binnen een bureaucratie zijn als een religie. Men volgt ze zonder er vraagtekens bij te zetten. Men is gespecialiseerd op één taak, deze taak het best uitvoeren wordt een doel op zich en het eindproduct vervaagt (Bauman, 2007).

De rol van bureaucratie in de Holocaust

Het uitgebreide Duitse overheidsapparaat wordt na 1933 ingezet om de ideeën van Hitler en zijn nationaalsocialistische partij tot werkelijkheid te maken. De klinische efficiëntie waarmee dit gebeurde was zowel griezelig als indrukwekkend. Het uiteindelijke resultaat, de Holocaust, was misschien wel vreselijker dan de Nazi’s gewild hadden, maar nadat de bureaucratie de taak had gekregen, werd deze zo efficiënt mogelijk uitgevoerd.

In de late dertiger jaren kreeg de Duitse bureaucratie opdracht om alle joden uit Duitsland te verwijderen. De bureaucratie begon met de definitie van het object ‘jood’ en begon deze te identificeren, om uiteindelijk deze groep te verwijderen uit de populatie en buiten de Duitse leefsfeer te plaatsen. Met de tijd ontwikkelde het Duitse overheidsapparaat ongelofelijke segregatievaardigheden, vaardigheden die niet onbenut gelaten konden worden (Bauman, 2007).

Nadat de eerste wetten tegen joden werden gemaakt hebben de rationaliteit en efficiëntie die de bureaucratie definiëren gezorgd voor de onnoemelijke tragedies in de Holocaust. Nadat men geen joden meer kon deporteren naar gebieden buiten het derde rijk, simpelweg omdat vastgesteld werd dat alles het derde rijk omvatte, was de meest rationele en efficiënte methode om de wereld te ontdoen van joden. Dit was niet alleen het gevolg van de vaardigheden die de bureaucratie ontwikkeld had, maar ook door een ander kenmerk van de bureaucratie, continuïteit. Nadat de initiële orders, in dit geval het ‘jodenvrij’ maken van Duitsland, in de organisatie waren gestopt, werden, voor de verschillende afdelingen, haar taken een doel op zich. De verschillende afdelingen binnen de bureaucratie hebben hun eigen taak, en het doel van de afdeling is deze taak zo goed mogelijk uitvoeren. Dit zorgt ervoor dat de bureaucratie een eigen leven gaat leiden. De verschillende afdelingen voeren hun taken steeds beter uit, en het apparaat gaat zich steeds verder uitbreiden en zoekt steeds meer nieuwe gebieden waar deze vaardigheden gebruikt kunnen worden (Bauman, 2003). Zo kan een bevel, als het judenfrei maken van Duitsland, door de bureaucratie uitmonden in een systeem dat miljoenen slachtoffers door heel Europa heeft gemaakt.

De bureaucratie had de vaardigheid ontwikkeld om bepaalde groepen effectief en efficiënt uit de samenleving te verwijderen. Het maakt niet meer uit waarom dit gebeurt, de bureaucratie heeft de functie gekregen en ontwikkeld en dus wordt hij gebruikt. De Holocaust is hiermee een hoogtepunt, of dieptepunt, in de bureaucratie volgens Weber. De bureaucratie zocht tijdens het Naziregime steeds meer gebieden en manieren waarop de verworven vaardigheid uitgevoerd kon worden in de maatschappij. Hiermee is de balans verschoven. De bureaucratie staat hiermee niet meer in dienst van de maatschappij, maar de maatschappij dient om de bureaucratie te voorzien van een groeiend systeem. De maatschappij dient de bureaucratie, de deur van de ijzeren kooi sluit, ongewild, voor de ogen van de samenleving(Weber, 1949, in Slattery, 2003).

Bureaucratie is in beginsel in staat tot de grootste misdaden tegen de mensheid, maar men moet onthouden dat bureaucratie slechts het wapen in de hand van de moordenaar is. Desalniettemin had de Holocaust niet plaats kunnen vinden zonder de bureaucratie. Hitler had slechts een vaag concept van het oplossen van het ‘joodse probleem’, het bureaucratische apparaat heeft gezorgd dat zijn idee tot werkelijkheid gemaakt is en misschien wel veel verder is gebracht dan eigenlijk het plan van de nationaalsocialisten was (Bauman, 2007).

De intrinsieke gevaren van bureaucratie

De gebeurtenissen tijdens de Holocaust kunnen niet gezien worden als een opzichzelfstaand fenomeen. De onderdelen die de Holocaust tot zo een vreselijke episode in de wereldgeschiedenis heeft gemaakt zitten verborgen in elke bureaucratie. De vraag is welke kenmerken van deze organisatie deze gevaren herbergen. Het antwoord op deze vraag wordt gegeven in deze paragraaf. Er zijn enkele kenmerken die, als de intenties van de bureaucratie moreel verwerpelijk worden, voor een gevaarlijke cocktail kunnen zorgen, die een gebeurtenis als de Holocaust mogelijk kunnen maken.

De eerste is de verdeling van arbeid binnen de bureaucratie. De specialisatie van de verschillende onderdelen zorgen ervoor dat men gedistantieerd raakt van het uiteindelijke resultaat (Weber, 1949, in Slattery, 2003). Men bezit de gespecialiseerde kennis om zijn of haar taak uit te voeren, maar beheerst niet de benodigde kennis om de rest van het proces te overzien. Dit geldt zowel voor de onderste lagen van de hiërarchie als voor de bovenste lagen. De bovenste lagen van het gezag hadden over het algemeen een vertekend beeld van wat er in de samenleving aan de hand was. Ze kregen gegevens binnen die bestonden uit cijfers en grafieken. Deze gegevens gaven niet weer wat zich op microniveau afspeelde. Hierdoor had men vaak niet door wat de volledige strekking was van de bevelen die men gaf. Het is gemakkelijker te bedenken waarom de onderste lagen van de hiërarchie niet het overzicht hebben om het uiteindelijke collectieve resultaat van de acties van de bureaucratie te zien. Ze zijn logischerwijs de mensen of afdelingen die zich bezighouden met een enkele taak, die geen overzicht vereist om deze zo goed mogelijk uit te voeren. Een voorbeeld is de afdeling die zich bezighield met de registratie van joden in Duitsland, en daarna ook buiten Duitsland. Deze afdeling had één enkele taak en probeerde deze zo goed mogelijk uit te voeren. Er bestond geen idee dat deze gegevens gebruikt werden om deze mensen te deporteren, en daarna te vermoorden. Dit idee kon ook niet ontstaan, de taak van deze afdeling was zo gedistantieerd van het uiteindelijke ‘product’ dat er logischerwijs geen besef kon ontstaan dat men bezig was een volk te vernietigen. Het voorbeeld dat Bauman (2007) geeft, dat arbeiders die napalm maken zich niet verantwoordelijk voelen en niet verantwoordelijk worden gehouden voor de slachtoffers die door hun product vallen, geeft goed weer wat specialisatie met het persoonlijke morele besef doet. Men voert enkel zijn opgedragen taak uit, zij zijn niet verantwoordelijk voor het uiteindelijke doel van het product (Bauman, 2007). Het einddoel van de afdeling die joden registreerde was het registreren van joden. Wat dit uiteindelijk bijdroeg aan het doel van alle afdelingen samen, het doel van de bureaucratie, is op geen enkele manier het logische gevolg van het einddoel van deze afdeling. Hiermee is meteen de aanzet gegeven tot het tweede gevaar van de bureaucratie.

Men raakt, omdat men gespecialiseerd is op een enkele taak, het overzicht kwijt van wat er aan de hand is. Er is al eerder in dit essay aangegeven waarom dit vreselijke gevolgen kan hebben. Men heeft een verantwoordelijkheid af te leggen aan de directe gezaghebbende. En men zal ver gaan om de goedkeuring van deze gezaghebbende te krijgen. Het doel wordt daarom om de eigen taak zo goed mogelijk uit te voeren, men heeft een technische verantwoordelijkheid aan de baas om dit te doen. Een morele verantwoordelijkheid wordt hier bij zo een gespecialiseerde organisatie zeer snel door vervangen (Bauman, 2007). De verschillende onderdelen van de bureaucratie raken gefixeerd op het eigen doel en proberen dit zo goed mogelijk uit te voeren. Het resultaat is. ‘…the irrelevance of moral standards for the technical success of the bureaucratic operation. [..] Morality boils down to the commandment to be a good, efficient and diligent expert and worker.’ (Bauman, 2007, p. 101, 102).

Het bovenstaande kenmerk komt deels ook voort uit de ‘verafgoding’ van regels die onderdeel waren van het ideaaltype zoals Weber (1949, in Slattery, 2003) dit beschreef. Regels zijn een soort heiligdom waaraan moraliteit gemeten wordt. Als iets binnen de regels valt, levert het goedkeuring van de baas op en is het dus goed, ook als zij door dezelfde bureaucratie gemaakt zijn. De organisatie krijgt een eigen cultuur waarvan de regels de basis zijn. Men heeft zijn functie een andere ‘mindset’ dan in zijn of haar privéleven. Dingen die in de privésfeer moreel onacceptabel zijn, worden in de formele onpersoonlijke sfeer binnen de bureaucratie de normaalste zaak van de wereld. Dit geldt niet uitsluitend voor de dingen die in de Holocaust zijn gebeurd. Ook in onze bureaucratie worden mensen gedwongen om in mensonterende omstandigheden te leven omdat zij niet geholpen kunnen worden binnen de regels van de bureaucratie. Denk aan de illegale migranten die teren op de hulp van liefdadigheidsorganisaties, als zij daar al geholpen kunnen worden, omdat zij, volgens de regels van de bureaucratie, niet binnen de grenzen van de staat mogen leven. Men wordt teruggestuurd naar oorlogsgebieden elders, omdat dat de meest efficiënte oplossing is voor dit ‘probleem’. Mensen worden voor de bureaucratie een nummer of een officiële aanduiding. De mens wordt tot een object gemaakt, ze verliezen hun individualiteit en worden uiteindelijk, op het hoogtepunt van de bureaucratie, een nummer naast een geldbedrag.

De risico’s van een bureaucratische organisatie lijken talrijk. De verdeling van arbeid binnen de organisatie zorgt voor een distantiëring van het eindproduct. Men verliest het waardeoordeel over de eigen acties in de poging de gekregen taak met zo veel mogelijk expertise en zo perfect mogelijk uit te voeren. De onpersoonlijkheid van de handelingen die bureaucraten uitvoeren, werken de objectivering van de mensheid in de hand. Uiteindelijk kan bureaucratie in staat zijn de meest macabere misdaden tegen de mensheid begaan.

Conclusie

Zoals al bleek uit de voorgaande paragrafen zijn de lessen die geleerd kunnen worden uit de Holocaust talrijk. Men heeft de duistere kant van bureaucratie in al zijn afschuwelijkheid kunnen aanschouwen. Na deze geschiedenis is het zaak te leren van de fouten die men maakt. Herhaling van een genocide op deze schaal is simpelweg ondenkbaar.

Een ideaaltypische bureaucratie van Weber kent enkele kenmerken, de belangrijkste zijn: een verdeling van arbeid, een duidelijke hiërarchie, een formele onpersoonlijkheid in zijn handelingen en belangrijkst, een onvermijdbaar streven naar efficiëntie (Weber, 1949, in Slattery, 2003). De Holocaust had niet plaats kunnen vinden zonder de bureaucratie. Hitler had slechts een vaag concept van het oplossen van het ‘joodse probleem’, het bureaucratische apparaat heeft gezorgd dat zijn idee tot werkelijkheid gemaakt is, en misschien wel veel verder is gebracht dan eigenlijk het plan van de nationaalsocialisten was (Bauman, 2007). De risico’s van een bureaucratische organisatie lijken talrijk. De verdeling van arbeid binnen de organisatie zorgen voor een distantiering van het eindproduct. Men verliest het waardeoordeel over de eigen acties in de poging de gekregen taak met zo veel mogelijk expertise en zo perfect mogelijk uit te voeren. De onpersoonlijkheid van de handelingen die bureaucraten uitvoeren, werken de objectivering van de mensheid in de hand.

‘Welke lessen moeten getrokken worden uit de gebeurtenissen tijdens de Holocaust, met betrekking tot de almacht van de bureaucratie?’. Allereerst, buiten de bureaucratie, moet men leren dat de bureaucratie slechts een gereedschap is, het kan slechts beginnen met handelen als men er een bevel in stopt. Bureaucratie heeft niet bedacht dat de joden moesten worden verwijderd, democratie heeft geen ideologie, het is in beginsel neutraal. Wat men wel kan doen is persoonlijke waarden een belangrijke plaats geven binnen de organisatie. Laat door de gehele organisatie het eindproduct zien. Maak mensen deel van de algehele organisatie in plaats van de aandacht te richten op de afdeling waar men werkt binnen de bureaucratie. Laat de onderdelen van de bureaucratie zien welke waarden en normen zij representeren en laat verandering hierin toe. Dit leidt onherroepelijk tot een afbraak aan de sacraalheid van de regels.

De oplossing van Weber (1949, in Slattery, 2003) namelijk een charismatische leider die voor verandering kan zorgen, bleek in zijn eigen ogen al onvoldoende. Geen enkel persoon kan voor verandering zorgen binnen een bureaucratie. Het is simpelweg te massaal om te veranderen. Veranderingen in het systeem zijn allemaal kortstondig gebleken (Bauman, 2007). Het probleem van bureaucratie zit al verstrikt in de definitie. Het gaat om het coördineren van veel individuen op een massale schaal (Weber, 1949, in Slattery, 2003). Het is simpelweg onmogelijk om individuen te blijven herkennen in een samenleving van miljoenen. Het is als een druppel water onderscheiden in een oceaan. Het antwoord op de onpersoonlijkheid van bureaucratie, de eigenlijke grondslag van het probleem, is een lokalisering van, vooral administratieve, functies binnen de globalisatie. Men laat de belangrijkste administratieve taken over aan de lokale overheden, waardoor verregaande simplificatie, veroorzaakt door centralisatie, voorkomen kan worden. Het inboeten van de efficiëntie die de bureaucratie nu kent lijkt onvermijdelijk.