Iriswortel 100 jaar geleden

Bij Irissen denken we nu niet direct aan medicinale gebruiksplanten, maar eerder aan populaire sierplanten, die met hun grote, decoratieve bloemen de hele wereld veroverd hebben. En toch zijn in het bijzonder de wortelstokken van deze Irissen uitvoerig beschreven in oude kruidenboeken en farmacopeeën. Iriswortel werd 100 jaar geleden vooral gekweekt, in Italië, maar ook elders, in Zuid-Frankrijk, Marokko, Californië en China. De meeste betekenis voor de wereldhandel hadden ongetwijfeld de Italiaanse kwekerijen, die rond Florence, Siena, Vicenza en Verona werden gevonden. Het waren vooral de zonnige, zuidelijke hellingen van de onvruchtbare, steenachtige heuvels van Toscana, waarop weinig anders wou groeien, die door de Iris-cultuur productief konden gemaakt worden. Het centrum van de cultuur was het dorp San Paolo.

Iriswortel teelt

Het waren voornamelijk Iris germanica en Iris pallida, die gekweekt werden. De Iris florentina werd wel in Zuid-Frankrijk verbouwd, vooral in de VAR, Bouches du Rhône en in de Ain. Het waren vooral de op den rechter Rhöne-oever gelegen dorpen Anglefort en Corbonod, waar deze teelt gelokaliseerd was. De wortelstokken werden in Augustus of September geplant en de tweejarige wortelstokken werden in Oktober geoogst.

Het waren de wortelstokken, maar toch ook de bloemen, die een gewild handelsproduct waren. Het regelmatig snijden van de bloemen zorgde er voor dat de wortelstokken sterker groeiden, ze werden ook aromatischer dan die van bloeiende of van vruchtdragende planten. Men plantte de in Mei-Juni gerooide wortelstokken in December in rijen, 30 cm van elkaar, op een afstand van ca. 25 cm. Meestal waren het het kleine terreintjes, een 40 tot 50 aren groot, die bewerkt werden; ze werden meestal door het zaaien van lupinen van stikstof voorzien. De oogst van de 2 of 3 jarige wortelstokken had plaats in Juni-Augustus.

De verzamelde grondstof werd gewassen, in water geweekt, om het schrapen te vergemakkelijken. Dit schillen, mondatura, werd door arbeidsters verricht, die zich daarbij van een klein, maar gebogen mes bedienden; zij verwijderden de schil van de wortels, waarna alles weer gewassen werd en op matten uitgespreid in de zon werd gedroogd. Meestal liet men de wortelstokken ook ‘s nachts buiten liggen, omdat de morgendauw een gewenst blekend effect had. Als de wortelstokken gedroogd waren, werden ze in zakken van ca. 70 kg verpakt en in den handel gebracht. De jaarlijkse productie van gedroogde wortel was in die tijd wel 1 miljoen kilo.

Iriswortel als geurstof

Iriswortel werd voornamelijk gebruikt in de parfum-industrie als geurstof, maar ook als fixatief. Merkwaardig is wel dat de wortelstok, die vers alleen maar een aardegeur heeft, tijdens en na het drogen zijn typische viooltjes-achtigen geur verkrijgt. Dat ‘viooltjesmeel’ is ook nu nog in de handel verkrijgbaar en kan gebruikt worden om potpourri’s een geur te geven maar vooral ook om de aroma’s in een potpourri vast te houden of te fixeren.

In de Materia Medica

In de Materia Medica Vegetabilis van Steinmetz werden de wortels Rhizoma Iridis als volgt beschreven. Deze wortel is een expectorans bij longcatarrh, astma en hoest, en een bestanddeel van tandpoeders en pillen. Het wordt echter voornamelijk gebruikt in cosmetica. De wortel dient ook als kauwmiddel voor kinderen, die tandjes krijgen. Haar aangename viooltjesgeur verkrijgt ze langzaam bij het drogen; de fijnste geur is eerst bereikt, nadat de wortel twee jaar bewaard is. Ze heeft een enigszins bittere, eerst nogal aromatische, daarna scherpe smaak.

Bij Petrus Nijlandt

In oude kruidenboeken wordt de Iris ook veel medicinaal vermeldt, al is het dikwijls niet duidelijk welke soorten gebruikt geweest zijn. Volgens de Herbarius (1682) van Petrus Nijlandt is het sap van de wortels te drinken tegen Water- en Geelzucht. Het poeder vermengt met honing kan bij verouderde hoest en engborstigheid gebruikt worden en een aftreksel van de wortel in wijn was goed voor het graveel, tegen wormen en om de maandstonden te verwekken. Veel van deze wijsheid is ten andere afkomstig van de alomtegenwoordige Romeinse legerarts Dioscorides. Niet mis dus en dat is dan nog maar een deel van de vermelde indicaties. Dus weer een plant erbij op mijn lijstje met oude glorie die te herontdekken is.