Het succes van het Hoornse fluitschip

Een Hoornse vinding aan het eind van de zestiende eeuw zorgde voor een geweldige impuls voor de scheepsbouw en versterkte de internationale handelspositie van de Nederlandse koopvaardij. De fluit, een ongebruikelijk lang en slank schip, deed in 1595 zijn intrede en werd in korte tijd het populairste vrachtschip van Europa. Hoorn was in die tijd een levendig knooppunt van internationale handel. Vervoer van mensen en goederen ging hoofdzakelijk over water en de stad aan de Zuiderzee onderhield verbindingen met de belangrijkste handelssteden in binnen- en buitenland. Hoorn dankte zijn welvaart in de eerste plaats aan de zogeheten ‘moedernegotie’, de vrachtvaart met hout, zout en graan tussen Zuid-Europa en het Oostzeegebied: hout voor de scheepsbouw, zout voor onder andere de visserij en graan voor voedsel. Ook tal van andere producten werden vervoerd, zowel van en naar Hoorn als buiten Hoorn om. Hoornse en Westfriese schippers waren bekwame zeelieden; ze verzorgden zelfs het interregionale vrachtverkeer in het Middellandse Zeegebied. Hoorn was destijds ook een van de drie plaatsen met een vestiging van het Admiraliteitscollege, dat de belastingen inde voor het konvooieren (beschermen) van de koopvaardij- en vissersschepen in tijden van oorlog.
De scheepsbouw in Hoorn stond op een hoog peil. Een specialisme was de mastenmakerij. Er werden allerlei scheepstypen gebouwd, waarbij de vorm werd bepaald door de functie en de aard van het vaarwater. Nieuwe scheepstypen kwamen voort uit aanpassing en verbetering van bestaande schepen. Het vak van scheepstimmerman leerde je in de praktijk, meestal van vader op zoon. Men bouwde niet vanaf tekening maar ‘op het oog’ en aan de hand van vaste verhoudingen, die waren afgeleid van de lengte van de kielbalk. Bepalend was ook welke soort en kwaliteit hout er voorhanden was.

‘Verlengers’

Door toename van de vrachtvaart groeide de behoefte aan meer en grotere schepen. Om meer laadruimte te creëren begon men in 1588, bij de opkomst van de Straatvaart – de handel met het Middellandse Zeegebied via de Straat van Gibraltar –, met het verlengen van schepen. Dit gebeurde door een bestaand schip door midden te zagen en de twee helften met nieuwe huidplanken te verbinden. Aan de binnenzijde werd op de spanten van het nieuwe tussenstuk een betimmering (wegering) aangebracht, terwijl aan de buitenkant over de bestaande scheepshuid een tweede huid (dubbeling) werd gezet. Door hun langere waterlijn bleken deze ‘verlengers’ beter te zeilen. Dit inspireerde Hoornse reders en scheepsbouwers in 1595 tot het bouwen van lange, slanke schepen in een lengte/breedte-verhouding van 4 : 1, in plaats van de tot dan toe gebruikelijke verhouding van 3 à 3,5 : 1. Deze ‘fluiten’ of ‘gaings’ (‘gadingen’) werden een ongekend succes. In acht jaar tijd liepen er in Hoorn ruim tachtig van stapel.

Liorne

Aangenomen wordt dat reder/koopman Liorne de drijvende kracht was achter deze vernieuwing. Hij werd in 1561 of ’62 geboren als Pieter Jansz. Zijn bijnaam Liorne had hij te danken aan een uithangbord met een afbeelding van de Italiaanse stad Livorno op zijn huis aan het Venidse (Venetië) in Hoorn. De doopsgezinde Pieter Jansz dreef handel met Livorno, mede omdat deze stad hem geen beperkingen om zijn geloof oplegde. Door zijn kennis op het gebied van de scheepsbouw en scheepvaart was Liorne een landelijk gerespecteerd en invloedrijk man. Als Raad van de Hoornse Admiraliteit was hij woordvoerder in de Staten-Generaal en adviseur van vlootcommandant Jan Gerbrandsz inzake de bouw van schepen waarmee de Duinkerker kapers konden worden aangepakt. Liorne was achtereenvolgens schepen van Hoorn, lid van de vroedschap en burgemeester. Hij veranderde van geloof om deze openbare functies te kunnen bekleden. Hij was ook een van de oprichters van de voorcompagnie die later opging in de VOC. Dankzij Liorne kreeg Hoorn een Hogere Zeevaartschool.

‘Een zot bouwsel’

De vraag naar meer laadvermogen leidde aan het begin van de zeventiende eeuw tot het bouwen van een fluit met een lengte/breedte-verhouding van maar liefst 6 : 1. Mensen uit de wijde omgeving, waaronder timmerlieden en schippers, kwamen het schip bekijken en beschimpten het als een zot en onverantwoord bouwsel. Uiteindelijk moesten ze wel bakzeil halen om niet achter te blijven en hun werk te verliezen. De fluit was lang en slank, bolrond aan voor- en achterzijde en ter versteviging rondom voorzien van minimaal drie zware berghouten. Boven het laadruim (het ‘hol’) waren de boorden extreem ingesnoerd, zodat het dek veel smaller was dan de romp. Een dwarsdoorsnede laat een peervormig schip zien: van onderen rond en breed en naar boven smal toelopend. Versmalling van het dek betekende een besparing op gewicht en hout. Daarnaast zou het een manier zijn geweest om de hoge tol te ontduiken die in het Deense Helsingör werd geheven bij de ingang van de Sont, de doorvaart naar het Oostzeegebied. De tol werd berekend naar de breedte van het dek halverwege de lengte van het schip. Een wijziging van de meetregels in 1669 deed dit voordeel teniet. Andere voordelen van het smalle dek waren dat de fluit met een kleinere bemanning toekon en dat het schip door zijn ronde vormen moeilijk te enteren was; niet onbelangrijk gezien de activiteiten van onder anderen de Duinkerker kapers. Veel vrachtschippers waren doopsgezind en voeren vanwege hun overtuiging met onbewapende schepen.
Het smalle dek had ook nadelen. Achter was weinig ruimte voor de roerganger en op het voordek was geen plaats voor een kaapstander om het anker op te halen. In plaats daarvan moest de bemanning het doen met een ankerspil met spaken. Ook de bediening van de tuigage moest worden aangepast. Door de bolle vorm kon het schip moeilijk op zijn kant worden getrokken (‘krengen’) voor onderhoud (‘kalfaten’). Het fluitschip was gebouwd voor de vrachtvaart en minder geschikt voor het voeren van geschut.
Daarentegen bezat de fluit uitstekende zeileigenschappen, met name bij het zeilen aan de wind. Het schip had drie masten en lag stabiel in het water omdat het meeste gewicht zich onderin bevond. De constructie zonder achterspiegel of hekbalk was relatief goedkoop. De fluit had weinig diepgang en was daardoor ook geschikt voor ondiep water. Het was een sober uitgevoerd vaartuig, zonder veel scheepssier en zonder de voor grotere zeilschepen kenmerkende galerijen aan de achterzijden. Fluiten werden ook wel voorzien van een klein galjoen ter ondersteuning van de boegspriet.

Aanpassingen

De lengte van fluiten varieerde van 90 tot 130 voet (circa 25,5 tot 36,8 m) en groter. In de zeventiende eeuw werden de schepen aangepast voor uiteenlopende functies en vaargebieden. Ze deden dienst in de Europese handelsvaart, werden als ‘houthaalder’ uitgerust met laadpoorten in de romp of voor de walvisvaart versterkt tegen ijsgang; sommige kregen een platte spiegel. De VOC huurde fluitschepen uit Nederland maar liet ze ook in Azië bouwen voor gebruik in de regionale wateren. De extreem bolle vorm van de fluit werd gaandeweg afgezwakt en in een aantal gevallen werd het dek verbreed om plaats te maken voor geschut en extra bemanning. Ook in het buitenland werden fluitschepen gebouwd, tot in Canada aan toe. In enkele decennia had de fluit alle andere typen koopvaardijschepen verdrongen.
Wegens toenemende vijandelijkheden na afloop van het Twaalfjarig Bestand (1621) groeide de behoefte aan bewapende schepen. Het fluitschip was hiervoor minder geschikt en zijn rol als vrachtvaarder van Europa raakte tegen het einde van de zeventiende eeuw uitgespeeld.

Spookwrak

Zweedse onderwaterarcheologen ontdekten in augustus 2009 in de Oostzee voor de kust van Stockholm op 43 meter diepte het nog vrijwel geheel intacte wrak van een Nederlands fluitschip. Het schip is 25 meter lang en lijkt rechtstandig te zijn gezonken. Het staat met de masten fier overeind op de zeebodem. Het is vermoedelijk gebouwd rond 1650. Het schip heeft een gebeeldhouwde leeuw op het roer en wordt daarom het Leeuwenwrak genoemd.
Nog geen twee jaar daarvoor werd ten oosten van het zandeiland Gotska op ruim 125 meter diepte een ander Nederlands fluitschip gevonden. Het dateert uit dezelfde bouwperiode en is wonderlijk goed intact gebleven. Alleen de kleine mast is gebroken. Deze fluit is 27 meter lang, versierd met diverse gebeeldhouwde figuren en wordt aangeduid als het Spookwrak.
Van de duizenden fluitschepen die rondzwierven over de wereldzeeën is niets bewaard gebleven. Beide wrakken zijn tot nu toe de enig bekende overblijfselen en daarom in cultuurhistorisch en maritiem opzicht met name voor óns land van groot belang. De Rijksdienst voor Archeologie doet onderzoek naar de mogelijkheid om een van de wrakken te lichten en naar Nederland te halen om het hier te conserveren en tentoon te stellen. Stichting Het Hoornse Fluitschip zou graag zien dat het schip terechtkomt in Hoorn, de bakermat van dit bijzondere scheepstype.