Hysop, heilig en aards verleden

Hysop hoort thuis in het gereputeerd gezelschap van andere lipbloemigen zoals tijm, rozemarijn en bonenkruid. Deze vaste plant heeft kleine kobaltblauwe bloemen aan het uiteinde van de stengels. Een bijzonderheid is dat de bloemen aan één zijde van de vierkantige steel staan. De blaadjes zijn smal en lancetvormig en lijken wat op die van bonenkruid. Er zijn roze en witte variëteiten, een dwergvariëteit, Hyssopus aristatus, en vroeger zelfs soorten met gevlekte bladeren, die volgens Parkinson 'zulk een aardig effect opleverden dat menige vrouwe de takjes in het haar en in de armen droeg'. De naam hysop zou uit het Hebreeuws 'ezob' komen en 'heilig' betekenen.

Hysop houdt van een kalkachtige, goed gedraineerde, lichte bodem en een zonnige standplaats. Hij heeft de naam insectenwerend te zijn, maar trekt wel bijen en vlinders aan. De honing was vroeger vermaard om zijn aroma. In maart kan al worden gezaaid. Vermeerdering door stekken is mogelijk in april of mei en de afleggers kunnen in september worden benut. De plant wordt ongeveer 60 cm hoog, maar groeit in de breedte uit, zodat men hem de ruimte moet geven.

Geschiedenis

Hysop duidelijk een van van de belangrijkere planten uit de geschiedenis van de kruidengeneeskunde. De bijbel, Dioscorides noem maar op, allemaal hebben ze op een of andere manier hysop besproken en bewonderd. Vooral voor verkoudheid en astmatische aandoeningen was het in het verleden en ook nu nog bekend. Alhoewel de hysop uit de bijbel mogelijk een Origanumsoort geweest is. In elk geval Dioscorides had het wel over de echte hysop ' gekookt met wijnruit en honing helpt het tegen verkoudheid, ademnood...schrijft hij. En dat is dan ook eeuwen achter mekaar overgenomen door andere kruidkundigen.

Bij Dodonaeus, ook fan van Dioscorides, klinkt het zo 'Hysope met vijghen, Wijnruyte ende huenich in water ghesoden ende ghedroncken, es seer goet den ghenen die verstopt van borsten ende cort van adem sijn, die swaerlijck kichen ende eenen swaeren verouderden hoest hebben. Tot den selven ghebreken es zy oock goet met huenich vermenght ende dicwils ghelect.

Hysopstroop bij verkoudheid vinden we dan ook in vele variaties terug: Neem een handvol hysop, van vijgen, rozijnen, dadels en parelgort ieder een ons. Kook daarmee anderhalve liter helder water tot een kwart in, zeef het en voeg er twee geslagen eiwitten aan toe en daarna een kilo poedersuiker. Kook dat in tot een siroop.

Begin vorige eeuw werden voor 'aamborstigheid' zwavelpastilles gemaakt waarin hyssop-olie was verwerkt. Deze pastilles werden tevens ingenomen bij huidaandoeningen: hysop remt net zoals salie overmatige zweetafscheiding. In Leviticus 14 lezen we na de beschrijving van het reinigingsritueel voor melaatsen, waarin hysop een rol speelt: 'Dit is de wet voor alle plaag der melaatschheid en voor schurftheid ; mitsgaders voor gezwel, en voor gezweer en voor blaren.' Ook Plinius noemt in zijn Naturalis Historiae hyssop een remedie tegen schubziekte en jeuk op het hoofd.

Ook bloedstelpend

Behalve kortborstigheid en schurftige aandoeningen genas de plant wonden, kneuzingen en blauwe plekken. Sommige kruidkundigen zagen deze deugd als een voorbeeld van de signatuurleer: de smalle, lancetvormige blaadjes zouden een aanwijzing zijn dat het kruid wonden door een scherp voorwerp toegebracht, zou genezen. Een feit is echter dat hysop bloedstremming tegengaat en daarom vroeger gebruikt werd om het offerbloed te roeren. Deze praktische eigenschap werd ook benut bij het reeds genoemde reinigingsritueel voor melaatsen: de zieken werden dan besprenkeld met vogelbloed waarin hysop was vermengd. Ook Dodonaeus schrijft 'Hysope in water gesoden/ doet sceyden ende verteert dat bloet dat onder die huyt gheronnen es ende mits dyen verdrijft alle blauwicheyt daer op gheleyt.

Door de mogelijk stimulerende werking op de zaadklieren, die hysop gemeen heeft met het verwante bonenkruid, gold de plant als een afrodisiacum en zou het indirect, de bloeddruk verhogen. Nu nog is het kruid evenals bonekruid een middel tegen lage bloeddruk. Vroeger werd het om deze reden toegepast bij de zogenaamde bleekzucht. Het recept van een drank tegen bloedarmoede geeft ons John Nott, kok van de hertog van Bolton (1723): 'Een drank om een beste kleur en een mooie huid te krijgen: Drink smorgens op de nuchtere maag 6 eetlepels sap van hysop in warm bier.'

Ook in het Amerikaanse apothekersboek King's Dispensatory werd het hooglijk gewaardeerd " stimulant, aromatic, carminative and tonic. Principally used in quinsy and other sore throats, as a gargle, combined with sage and alum, in infusion sweetened with honey. Also recommended in asthma, coughs, and other affections of the chest, as an expectorant.

In de tuin

In de dagen van koningin Elizabeths regering was hysop een favoriet voor heggen en doolhoven. De gesnoeide takken werden dan gebruikt als geurig strooi- en schroeikruid en dienden tegen het alom aanwezige boze oog. Om zijn geurige hoedanigheden stond hysop op de strooilijst van Thomas Tusser. De etherische olie ruikt naar kamfer en wordt door de parfumerie-industrie zelfs hoger gewaardeerd dan die van lavendel. Deze olie wordt door de likeurindustrie verwerkt in Chartreuse. Tn de Oudheid dronk men Hyssopites, een wijn die uit de blaadjes was gewonnen.

In de keuken

Voor keukengebruik is verse hysop nodig, die met mate gebruikt moet worden vanwege de dominerende, wat bittere en scherpe smaak. Het kan worden gebruikt in combinatie met het eveneens peperige bonenkruid en wordt dan verwerkt in vette gerechten, zoals paling, en in soepen en rauwkostschotels; vooral tomaten gaan heel goed samen met hysop.

Het kruid heeft ons in culinair opzicht weinig te bieden, althans tegenwoordig. Er is een tijd geweest dat de voor ons onvoorstelbare hoeveelheden van salie, hysop en bonekruid in vleespastei werden verwerkt. Het volgende lijkt me dan ook eerder een gedicht dan een recept: Take vele, en smyte in lytel pecys into a potte, an waysshe yt sayre, than tayke sayre water, and lat yt boyle togedere with Perceley, Sawge, Sawery an Ysope.

Voor verdere studie

• Kreis W Kaplan MH Freeman J Sun DK Sarin PS Inhibition of HIV replication by Hyssop officinalis extracts.
• Antiviral Res (1990 Dec) 14(6):323-37 Hyssop officinalis extracts contain caffeic acid, unidentified tannins, and possibly a third class of unidentified higher molecular weight compounds that exhibit strong anti-HIVactivity, and may be useful in the treatment of patients with AIDS.
• Gollapudi S, Sharma HA, Aggarwal S, et al. Isolation of a previously unidentified polysaccharide (MAR-10) from Hyssop officinalis that exhibits strong activity against human immunodeficiency virus type 1. Biochem Biophys Res Commun 1995;210:145–51.