Rusland; het ontstaan van een wereldrijk

Het grote Russische Rijk is niet meer. Steeds meer gebieden hebben zich de laatste decennia van het aloude Rusland afgescheiden. Soms in overleg, soms gewelddadig. Daarin verschilt het niet met de manier waarop het grote rijk ooit tot stand kwam. De Sovjet Unie bestaat al enige tijd niet meer. Eigenlijk is het een wonder dat het grote arbeidersrijk het nog zo lang heeft volgehouden. Een land met een oppervlakte van bijna 22½ miljoen vierkante kilometer, zo'n 540 maal Nederland, lijkt onmogelijk te besturen, of dat nu door tsaren of door arbeidersraden gebeurt. Te meer daar er binnen de grenzen rond de 50 verschillende volkeren leven. Diverse volkeren hebben zich ondertussen met succes losgeweekt uit het grote Russische rijk, andere zijn daar nog mee bezig. Zonder slag of stoot gaat het allemaal niet, maar dat was ook zo toen het grote wereldrijk ontstond. Niet voor niets had de tsaar die aan de wieg van de Russische natie stond de bijnaam: De Verschrikkelijke.

Vikingen

Al heel vroeg in de geschiedenis werden pogingen ondernomen een Russisch Rijk te stichten. In de 9de eeuw maakten de beruchte Vikingen in West Europa de kusten onveilig. Daarnaast werden zij aangetrokken door de rijkdom van Byzantium, het hedendaagse Istanbul. Zij probeerden deze stad te bereiken via de grote rivieren die dwars door het vasteland van Oost Europa stroomden. Aan één van deze rivieren stichtten zij het Rijk van Kiev. Daar de nieuwkomers overwegend een rosse haargroei hadden, werden zij door de plaatselijke Slavische bevolking Russen genoemd, en hun staat Rusland. Het eerst nog kleine staatje kwam onder leiding van de "grootvorst van Rusland". Door hun geringe aantal verloren de Vikingen op den duur hun cultuur en taal, en versmolten met de Slavische bevolking.

Wladimir en Jaroslav

Grootvorst Wladimir I, die volgens de kronieken een wreed tiran was en "zo gek op vrouwen als Salamo", wilde meer contacten met de landen in de Oriënt om zo een betere handelspositie op te bouwen. Daarom besloot hij zich bekeren tot de islam. Het verbod op alcohol dat deze religie met zich meebrengt stond hem echter niet aan, zodat hij toch maar voor het christendom koos. Persoonlijk heeft hij geholpen bij het bijeendrijven van de stadsbevolking bij de rivier, waar een massale, en verplichte, doping plaatsvond. Een daad waarbij ongetwijfeld de nodige rellen zijn uitgebroken, maar waarvoor de plotseling zeer vrome vorst door de Grieks Orthodoxe Kerk wel heilig verklaard werd. Sindsdien speelde de religie een zeer belangrijke rol in de Russische geschiedenis; d.w.z. tot aan de Revolutie van 1917. Onder Wladimirs zoon, Jaroslav de Wijze, kreeg het rijk zijn eerste wetgeving. Het was een combinatie van Byzantijns recht en Slavisch gewoonterecht, en werd opgetekend in de Roesskaja Pravda, het Russische Recht. Mede hierdoor, en door de goede culturele en economische contacten met zowel Byzantium als met West Europa, ging het een aantal jaren voor de wind. De handel floreerde, en er werd flink geld verdiend.

Djengis Khan

Totdat in het begin van de 13de eeuw een oosters Mongolenvolk o.l.v. Djengis Khan zich vechtend en plunderend een weg naar het westen baande. Kiev werd door deze Tataren, zoals de Russen hen noemden, belegerd en vernietigd. Het land werd geplunderd en de bevolking onderdrukt. Hongersnood en het uitbreken van de pest decimeerden het aantal inwoners, en zij die overbleven hadden nauwelijks nog middelen van bestaan tot hun beschikking.

Moskou

Een afgelegen en vergeten stadje wist van de situatie te profiteren. Moskou was tot die tijd altijd een onbelangrijk provinciestadje geweest, maar groeide opeens snel door de snelle aanwas van vluchtelingen uit de andere steden. Door kostbare geschenken en kruiperige nederigheid wisten de vorsten van het nieuwe machtscentrum bij de Tataren in de gunst te komen, en al gauw nam het de rol van Kiev over. Zelfs de belangrijke kerkleiders besloten te verhuizen naar Moskou, evenals de leden van de aristocratie, de Bojaren. Deze laatsten versterkten de krijgsmacht aanzienlijk, hetgeen Moskou de gelegenheid gaf zich militair te meten met de Tataren. In 1380 vond een veldslag plaats bij de rivier de Don. De Moskoviten behaalden een glansrijke overwinning, maar konden niet lang van de zege genieten. De Tataren namen twee jaar later wraak op de stad door een vreselijke plundering. Het eind van het Mongoolse Rijk was echter al in zicht. Door interne twisten viel het langzaam uiteen. Voor de Russen volgde een chaotische periode waarin de diverse vorstendommetjes probeerden elkaar de loef af te steken. Als uiteindelijke winnaar kwam Moskou uit de bus.

Iwan

Toen Iwan III halverwege de 15de eeuw aan het bewind kwam, was de stad weer even machtig als voor de plundering. Iwan was een wraakzuchtige en wrede vorst, die niet minder dan 43 jaar regeerde. Hij streefde ernaar om zijn macht zo veel mogelijk uit te breiden. Dat het hem gelukt is blijkt uit het feit dat bij zijn dood het Moskouse grondgebied drie keer zo groot geworden was. Vele steden en vorstendommen had hij onderworpen en schatplichtig gemaakt. Zo hadden Novgorod, Kazan, Twer, delen van Litouwen, en vele andere min of meer onafhankelijke staatjes het onderspit moesten delven. Nadat Byzantium door de Turken werd ingenomen en vernietigd, voelde Iwan zich geroepen om de rol van de oude stad over te nemen. De tweehoofdige adelaar, het Byzantijnse symbool van de Romeinse legioenen, werd verheven tot staatszegel, en Iwan, inmiddels met de bijnaam de Grote, nam de titel van Tsaar aan, dat afgeleid was van het oude "Caesar" (keizer). Moskou werd in het vervolg "het derde Rome" genoemd. Toch was dit nog maar het begin van Moskous ambities. Onder Iwans kleinzoon zou het streven naar macht pas goed tot uiting komen. Ook hij heette Iwan, en zou één van de beroemdste, maar ook beruchtste heersers van het Russische Rijk worden. Hij zou de geschiedenis ingaan als Iwan de Verschrikkelijke. Zijn eerzucht was, net als die van zijn grootvader, niet bescheiden. Dit kwam tot uiting in 1547, toen hij op zeventienjarige leeftijd tot tsaar gekroond werd. Bij deze gelegenheid proclameerde hij, dat hij een erfgenaam was van de tsaren van Assyrië, Babylon, Jeruzalem, Rome en Byzantium.

Schrikbewind

De eerste jaren van zijn regering kenmerkten zich echter als een ordinaire machtsstrijd, die zich afspeelde in Iwans eigen paleis. Hij was voortdurend bezig te proberen de éne groep Bojaren tegen de andere uit te spelen in een poging deze edelen aan zich te binden. Deze lieden hadden niet veel op met de Tsaar, en dienden alleen hun eigen belang. Dit ging gepaard met een uitgebreide reeks moorden, executies en verbanningen. Het gerucht ging zelfs dat zij Iwans moeder hadden vermoord. Iwan ging er dan ook toe over om veel van deze edelen te verbannen naar afgelegen oorden. Zijn optreden ging nu steeds meer de vormen aannemen van een bloeddorstig en gewetenloos tiran. Angst en achtervolgingswaanzin begonnen steeds meer zijn leven te beïnvloeden. Gevolg hiervan was dat hij zich omringde met een korps lijfwachten van maar liefst 6000 man. Diverse steden die hij verdacht van samenzwering tegen de kroon werden gestraft en geplunderd. Om zijn geweten te sussen stichtte Iwan een monniksorde, en tijdens de godsdienstoefeningen luidde hijzelf de klokken. Naast zijn door waanzin gekenmerkte binnenlandse politiek, pakte hij zaken m.b.t. het buitenland voortvarender aan. Hij streefde ernaar Ruslands isolatie van West Europa te doorbreken. De zeehavens die hiervoor nodig waren lagen aan de Oostzee. De verovering van de Baltische Staten was dus onvermijdelijk. Door de verbeterde contacten met het westen stroomden nu Europese wetenschappers en technici Rusland binnen, waarbij een begin kon worden gemaakt met de hoognodige moderniseringen. Ter nagedachtenis aan de verovering van Kazan kreeg een Italiaanse architect opdracht tot het bouwen van de Basiliuskerk. Deze kerk siert nog steeds het centrum van Moskou en is één van de fraaiste bouwwerken van Rusland. Uit angst dat de architect voor een andere vorst een dergelijk fraai kunstwerk zou bouwen, gaf Iwan opdracht de kunstenaar blind te maken. Zo was de exclusiviteit van het kunstwerk gewaarborgd. Ondertussen kwamen de veroveringen goed op gang. Het gehele Wolgabekken kwam onder Russische heerschappij te staan, waardoor de handel met het oosten gestimuleerd werd. Daarna was het de beurt aan Siberië. Gregor Stroganow, een rijke koopman uit Novgorod, kreeg in ruil voor vrijstelling van belasting, de opdracht het immense gebied te ontsluiten, zoutwinning op gang te brengen en het land te ontginnen. Kleine groepen avonturiers trokken de vlakten over en namen het land stukje bij beetje in beslag. Zij slaagden er zelfs in de stad Siber, waar Siberië zijn naam aan te danken heeft, in te nemen, en bouwden op strategische punten versterkte forten. Met hun uit het westen geïmporteerde geweren onderdrukten de Russen de plaatselijke bevolking en vestigden hun macht over een gebied dat onder Iwans opvolgers tot aan de kusten van de Stille Oceaan zou reiken.

Vadertje Rusland

Met de Tsaar zelf ging het intussen snel bergafwaarts. Na een onbetekenende familieruzie viel de vorst in een driftbui uit naar zijn zoon en troonopvolger. Voordat hij het wist had hij deze met een ijzeren staaf zo hard op het hoofd getroffen dat hij hevig bloedend voor zijn vaders voeten op de grond viel. De Tsaar zou hevig geschrokken hebben uitgeroepen: "Ik ongelukkige, ik heb mijn zoon gedood". Inderdaad overleed het slachtoffer enkele dagen later. Iwan is de klap nooit te boven gekomen. Vele malen werd hij diep in de nacht in de straten van Moskou aangetroffen waarbij hij luidkeels de naam van zijn zoon uitriep. Het liefst wilde hij afstand doen van de troon en in een klooster gaan. Hij kreeg zelfs berouw van zijn vroegere wandaden en vroeg een klooster te bidden voor zijn vroegere slachtoffers. Daarbij leverde hij een lijstje van liefst 3470 namen van edelen die hij had laten ombrengen. In 1584 stierf Iwan aan de gevolgen van een ziekte die hij had opgelopen als gevolg van zijn wilde orgieën. Ondanks het feit dat hij vreselijk in Rusland had huisgehouden, werd Iwan de Verschrikkelijke niet door het volk als zodanig verguisd. Integendeel zelfs; hij werd meer en meer gezien als een sterk heerser die de schepper is van het moderne Rusland. In legenden en volksliederen is hij vaak versmolten met zijn grootvader Iwan de Grote, en wordt hij bezongen als held en grote veroveraar. Hij heeft veel hervormingen doorgevoerd om corruptie en misstanden in de rechtspraak te bestrijden, maar vooral de veroveringen van Kazan en Siberië en zijn optreden tegen de Bojaren hebben hem populair gemaakt. Deze populariteit is lang blijven bestaan. In opdracht van Stalin werd zelfs een speelfilm geproduceerd waarin Iwans heldendaden werden vertoond, met de nadruk op Iwan als stimulerende kracht achter de Russische eenheid.

Revolutie

In de eeuwen na Iwan zijn er nog veel grenswijzingen geweest. Sommige stukjes land wisten zich aan de Russische heerschappij te ontworstelen, om later, in de 20ste eeuw, weer ingelijfd te worden. Dat gebeurde o.a. met de Baltische staten. Nadat de Bolsjewiki de macht in 1917 hadden overgenomen werden nog vele gebieden als republieken bij de Sovjet Unie ingelijfd. Het zijn vooral deze republieken die voortouw genomen hebben zich weer uit de Sovjet Unie los te maken. De beide Iwans stonden aan de wieg van een immens wereldrijk, waarvan nu niet veel meer over is.