Geschiedenis van Cuba: de Cubaanse revolutie en nadien

Waar staat de fel besproken en bekritiseerde Cubaanse revolutie nu eigenlijk voor en hoe en waarom is ze er eigenlijk gekomen? Wat heeft die revolutie eigenlijk betekent voor Cuba en zijn volk?

De Cubaanse revolutie

Tegen de tweede helft van de jaren 1950 is zowat de helft van Cuba's grond, industrie en diensten in buitenlandse handen, toenmalig dictator Batista en co. hebben zichzelf buitensporig verrijkt via corruptie en inhaligheid en het gros van de Cubaanse bevolking blijft ploeteren om te overleven. Deze hele situatie blijkt voor een aantal revolutionaire enthousiastelingen genoeg geweest en ze plannen een aanval op de Moncada-kazerne, op dat moment de tweede grootste kazerne van het land. De overname van deze kazerne zou de aanzet moeten geven tot een algemene opstand in het land en zo tot de omverwerping van het Batista-regime moeten leiden. De aanval op 26 juli 1953 wordt echter voortijdig ontdekt en mislukt faliekant. De meeste van Castro's 199 medeaanvallers worden gedood of gevangengenomen en na een proces (waarop Castro - die jurist is - zijn later befaamd geworden pleidooi "La historia me absolverá" - "De geschiedenis zal me vrijspreken" zal houden) gevangen gezet in de modelgevangenis op Isla de la Juventud. Goed anderhalf jaar later verleent Batista - die net via frauduleuze verkiezingen het presidentschap had gewonnen - amnestie aan alle politieke gevangenen, inclusief Castro; dit in een poging de goedkeuring van het volk weg te dragen. Castro vertrekt in ballingschap naar Mexico en laat de touwtjes van zijn clandestiene beweging Movimiento 26-7 (M 26-7) in Santiago de Cuba in handen van een leraar genaamd Frank País.

Ontmoeting met Che Guevara

In Mexico ontmoet Castro de Argentijnse arts Ernesto "Che" Guevara en samen met 82 andere mannen schepen ze na een paar maanden voorbereiding in op een oud opgekalefaterd jacht, Granma gedoopt, om zo koers te zetten naar Santiago en een nieuwe poging te ondernemen Batista's regime omver te werpen. Ze worden echter onderweg tussen Mexico en Cuba verrast door een storm, slaan uit koers en strandden drie dagen later dan voorzien, niet in Santiago, maar veel verder westwaarts, op Playa Las Coloradas, nabij Cabo Cruz, een moerassig gebied in de huidige provincie Granma. Ze worden er al heel snel op de hielen gezeten door getipte mannen van Batista en amper drie dagen na de desastreuze ontscheping vlucht Castro met nog 11 van zijn mannen (waaronder zijn broer Raúl Castro, Che Guevara, Camilo Cienfuegos en Juan Almeida) naar de bergen van de Sierra Maestra-keten alwaar ze beschutting zoeken en een guerrilla opstarten. Twee jaar lang zal deze vanuit de tropische bergen van het Sierra Maestra-gebergte geleide guerrilla duren. Gaandeweg worden kleine individuele overwinningen meer en meer ondersteund door een groeiend positief moraal en een toenemende steun van de plattelandsbevolking. In maart 1958 leidt Raúl Castro een kolonne naar de Sierra de Cristal aan de noordoostelijke kust van Cuba en zet er een tweede front op. Een belangrijke overwinning tegen een legertje van 10.000 manschappen die Batista vanuit Havana naar het oosten had gestuurd bezorgt de rebellen een grote voorraad wapens en wordt uiteindelijk een keerpunt in de strijd.

Nu worden nog meer extra kolonnes uitgestuurd om nog andere fronten op te starten in het centrum van het land, in de toenmalige provincie Villa Clara. De kolonnes staan onder leiding van Che Guevara en Camilo Cienfuegos. Beide kolonnes slaan in Centraal-Cuba de handen in elkaar met rebellen van een andere beweging (Directorio Revolucionario) en slagen erin het leger van Batista zware slagen toe te brengen. Wanneer op 29 december 1958 een trein van Batista vol wapens en manschappen door de rebellen wordt overmeesterd in Santa Clara lijkt het pleit beslecht. Bij het vernemen van het nieuws slaat Batista op de vlucht (neemt en passant de schatkist mee) richting de Dominikaanse Republiek en nog later gaat hij in ballingschap naar het Spanje van Franco waar hij in 1973 sterft.

Che Guevara en Camilo Cienfuegos marcheren hierop onmiddellijk naar Havana waar ze op 2 januari 1959 triomfantelijk hun intrede maken. Fidel Castro deed op 1 januari hetzelfde in Santiago de Cuba waar hij voor de eerste keer het volk toespreekt van op het balkon van het stadhuis. Met zijn overige bebaarde manschappen, de "barbudos", trekken ze op hun beurt richting Havana waar ze op 8 januari 1959 aankomen in triomf.

Cuba sinds de revolutie

Op 16 januari wordt Fidel Castro tot eerste minister benoemd, terwijl de functie van president wordt ingevuld door Manuel Urrutia, een rechter die de aanvallers van de Moncada-kazerne in 1953 had verdedigd.

Grote landbouwhervorming

Eén van de eerste grote hervormingen die het nieuwe regime doorvoerde was een al lang beloofde landbouwhervorming. In een eerste fase (1959) werden alle landerijen groter dan 400 ha genationaliseerd (hieronder onder meer de gronden van United Fruit Company). Kritiek op de hervormingen leidde ertoe dat Urrutia als president vervangen werd door Osvaldo Dórticos, een M-26-7 leider uit Cienfuegos. Dit was een periode van behoorlijk wat onrust: veel hoog opgeleide technici, ingenieurs, juristen en rechters zien de toekomst niet zoals Fidel Castro die ziet en verlaten het land; in het Centraal-Cubaans Escambray-gebergte komt een contra-guerrilla op gang (gesteund door de CIA) en de relaties met de VS beginnen te verzuren. Amerikaans vice-president Nixon is ervan overtuigd dat Castro onder invloed staat van de communisten (tot op dat moment had Castro dit altijd ontkend) en zorgt in de VS voor een anti-Castro discours dat uiteindelijk zal leiden tot de Varkensbaai-invasie in 1961 (zie verder).

Steun bij de Sovjetunie

Om dit alles op te vangen zoekt Castro steun bij de Sovjetunie die er in 1960 effectief mee instemt technici naar Cuba te sturen om de ontstane braindrain te compenseren. In maart 1960 ontploft in de haven van Havana het Franse schip Coubre, op dat moment volgeladen met Belgische wapens. Er vallen 81 slachtoffers en 200 gewonden. Cuba beschuldigt de door de CIA gesteunde Cubaanse emigranten hiervan en de relaties met de VS krijgen alweer een flinke deuk.

Twee weken later autoriseert Eisenhower de CIA een contrarevolutionair legertje te trainen om het Castro-regime omver te werpen. In juni van datzelfde jaar weigeren de raffinaderijen van Texaco, Standard Oil en Shell - onder druk van de VS - om nog langer Russische olie te raffineren. Twee weken later worden deze bedrijven door de overheid genationaliseerd. In juli schrapt Eisenhower 700.000 ton suiker van het Cubaanse quotum dat aan de VS zou verkocht worden maar korte tijd later biedt de Sovjetunie Cuba aan alle suiker te kopen die niet meer door de VS wordt opgekocht. In augustus nationaliseert Cuba de telefoon- en elekriciteitsmaatschappijen (die in Amerikaanse handen waren) alsook 36 suikermolens. Hierop drukken de VS binnen de OAS (Organisatie van Amerikaanse Staten) een resolutie door waarin extra-continentale (dus Sovjet) interventie in het westelijk halfrond veroordeeld wordt.

In oktober 1960 nationaliseert Castro de meeste banken en de bijna 400 grootste Cubaanse firma's. Een wet op de stedelijke hervorming nationaliseert bovendien ook alle huurwoningen. De VS reageren op dit alles door in diezelfde maand nog al een gedeeltelijk handelsembargo tegenover Cuba in te stellen. Cuba reageert hierop met de nationalisatie van alle nog resterende Amerikaanse bedrijven. De Koude Oorlog wordt volop uitgevochten op het Cubaanse schouwtoneel en het nieuwe regime vindt stilaan alleen nog steun bij de Sovjetunie.

De Varkensbaai-invasie

Tegen januari 1961 diende de Amerikaanse ambassade in Havana als een spil voor het beramen van allerhande destabiliseringsprojecten en Cuba droeg de VS dan ook op hun ambassadepersoneel van 300 naar 11 personen terug te brengen, evenveel als er toen Cubanen in de Cubaanse ambassade in Washington waren. In plaats daarvan verbreken de VS alle diplomatieke relaties met Cuba en verboden hun burgers nog langer naar Cuba te reizen. Het overblijvende quotum Cubaanse suiker wordt eveneens afgeschaft.

Intussen worden tientallen aanslagen beraamd op Castro alsook plannen om het regime ten val te brengen. De bekendste episode hierin is de zogenaamde Varkensbaai-invasie. Op 17 april 1961 landden ongeveer 1400 Cubaanse emigranten (die door de CIA getraind waren) op de stranden van Girón en Playa Larga, aan de zuidkust van Cuba, vlakbij het gigantische moerasgebied van Zapata. Men ging ervan uit dat dit oninteressant natuurgebied helemaal niet bewaakt zou worden, waarop een eerste stukje Cuba aldus zou kunnen worden ingepalmd, en van waaruit men dan later het regime zou kunnen omverwerpen. Castro en zijn mannen bleken hierop echter voorbereid en de Varkensbaai-invasie werd een fiasco voor de VS. 72 uur na het begin van de invasie waren de meeste aanvallers gevangengenomen en 11 vijandelijke gevechtsvliegtuigen waren neergeschoten. De bijna 1200 gevangenen werden later geruild met de VS voor voedsel en medicijnen. De invasie staat op Cuba geboekstaafd als de eerste militaire nederlaag van de VS op het Amerikaanse continent, een prestatie waarop men nog steeds onnoemelijk trots is.

Na de Varkensbaai-nederlaag kondigden de VS nu een volledig handelsembargo af (juni 1961) en tegen januari 1962 slaagden ze erin de OAS (Organisatie van Amerikaanse Staten) onder druk te zetten en Cuba uit de vereniging te laten zetten. In 1962 staat Cuba opnieuw in de schijnwerpers van de wereldpolitiek tijdens de zogenaamde rakettencrisis. De Sovjetunie plaatste in die periode kernraketten op Cuba die eender welk Amerikaans doelwit konden bereiken en dat zinde de Amerikanen allerminst (hoewel zij zelf vanuit West-Europa net hetzelfde deden met de Sovjetunie). Uiteindelijk besloot Chroetschev de raketten te ontmantelen; de wereld suisde op een haar na voorbij een derde wereldoorlog.

In 1963 voerde men een tweede landbouwhervorming door waarbij ongeveer 10.000 middelmatig grote landbouwbedrijfjes werden genationaliseerd. De limiet voor privé-boerderijen werd nu gesteld op 65 ha. Iets meer dan 2/3 van de Cubaanse landbouwgrond was nu in handen van de staat. In 1968 tenslotte werden de ongeveer 55.000 resterende kleine ondernemingen genationaliseerd.

Economische problemen

Door allerhande problemen draaide de Cubaanse economie op het einde van de jaren 1960 behoorlijk vierkant - ondanks massale Sovjetsteun - en de poging om in 1970 een suikerproductie te halen van 10 miljoen ton zorgde voor enorme schaarste door een té grote nadruk op de suikersector. In de jaren 1970 en 1980 raakte de Cubaanse economie steeds meer afhankelijk van de Sovjetunie: tegen 1988 verliep 87 % van Cuba's buitenlandse handel met de Sovjetunie en het toenmalige Oostblok.

In 1975 keurde een eerste Congres van de Cubaanse Communistische Partij een nieuwe grondwet goed. Hiermee werd het land nu ingedeeld in 14 provincies (in plaats van 6 tot dan toe) en werd de presidentsfunctie (tot dan nog steeds vervuld door Osvaldo Dorticós) vanaf dan ingevuld door Fidel Castro (die voordien eerste minister was geweest).

Internationale rol

Intussen speelde Cuba ook op het internationale toneel een rol. In de jaren 1960 en 1970 werd de tijd rijp geacht om de revolutie te exporteren : Che Guevara probeerde dit eerst in Zaïre, en later in Bolivië waar hij in 1967 werd gevangen genomen en gedood in het bijzijn van CIA-adviseurs. Cuba zelf stuurde duizenden manschappen naar Afrika om er revolutionaire bewegingen te steunen in Angola, Guinea, Mozambique en Ethiopië. In Angola behaalden zij een klinkende overwinning tegen het leger van het Zuid-Afrikaanse apartheidsregime, een succes dat op heel wat applaus werd onthaald in de hele Derde Wereld. Castro haalde er het voorzitterschap van de beweging van niet-gebonden landen mee binnen en kon op die manier aan de wereld laten zien dat Cuba geen pure satelliet van de Sovjetunie was.

En dan nu?

In 1977 richtten de VS een belangensectie op in Havana en Cuba een in Washington, nog niet echt een consulaat of een ambassade, maar toch een pril begin van nieuwe diplomatieke betrekkingen. Halfweg de jaren 1980 startte men op Cuba met een campagne die fouten uit het verleden moest rechtzetten. Hierbij werd gepoogd de bureaucratie in te krimpen en meer inspraak te organiseren op lokale niveaus. Op het einde van de jaren 1980 valt echter de Berlijnse Muur, implodeert de Sovjetunie en in zijn kielzog het volledige Oostblok, en stokt de stroom economische steunmaatregelen aan Cuba. Het land verliest hiermee meer dan driekwart van zijn buitenlandse handel en noodmaatregelen dringen zich op. Castro kondigt een Speciale Periode in vredestijd af en strenge besparingsmaatregelen worden ingevoerd. De eerste helft van de jaren 1990 worden voor de Cubanen dan ook een zwarte periode waarin schaarste is aan allerhande materialen en consumptiegoederen. De deuren worden opengezet voor internationale economische samenwerking via joint-ventures, het internationale toerisme wordt binnengehaald als reddingsboei om de zinkende economie te redden. Sinds de tweede helft van de jaren negentig groeit de Cubaanse economie opnieuw traag maar gestaag.