Monnikskap, schijn bedriegt

De monnikskap, nu overal in de tuincentra te koop als sierplant, is in het verleden veel meer geweest dan een onschuldige, blauw bloeiende borderplant. Monnikskap heeft ooit dienst gedaan als pijlgif, koningsmoordenaar en toverkruid. De wortels van de monnikskap, in het Sanskrit, Atvisha genaamd, werd al in de alleroudste tijden in Indië gebruikt; waarschijnlijk waren zij toen afkomstig van Aconitum heteron en werden zij ook in de oude Chinese, Arabische en Perzische geneeskunde gebruikt. Hoewel Plinius zegt, dat Aconitum bij oogziekten werd gebruikt, deden de Griekse en Romeinse geneesheren dat zelden. Galenus spreekt zelfs niet van een geneeskundig gebruik van monnikskap, Scribonius Largus evenmin, maar hij weidt wel uit over de giftige eigenschappen en somt verschillende tegengiffen op. De Duitse geneesheren in de Middeleeuwen schonken er niet veel aandacht aan, al kenden de mensen haar giftige eigenschappen heel goed, omdat de wortels dikwijls als eetbare knollen of rapen werden geoogst en daardoor dodelijke vergiftigingen veroorzaakten.

In andere delen van Europa scheen monnikskap wèl als geneesmiddel bekend geweest te zijn, want in de 13e eeuw wordt ze in de Welsh Physicians of Myddvai genoemd als een der planten, die elke geneesheer in zijn tuin moet kweken. Door Storck, die haar in 1762 als geneesmiddel in praktijk bracht, werd zij warm aanbevolen, waardoor zij een tijd lang zeer in trek was, maar later weer in onbruik geraakte. Het werkzame bestanddeel, aconitine, werd in 1821 door apotheker Perchier uit Genève ontdekt.

Monnikskap als pijlgif

Dat de monnikskap giftig is was in het verleden overal bekend en men maakte dan ook gretig gebruik van die gifigheid om medemens of dier te doden, vooral als pijlgif was de plant populair. Deze 'vriendelijke' gewoonte werd blijkbaar wereldwijd toegepast. De Chinezen vergiftigden hun pijlen met monnikskap. In het Oude Testament is meermaals sprake van giftige pijlen, zooals ook in Job VI, 4: „Want de pijlen des Almachtigen zijn in mij, welker vurig venijn mijn geest uitdrinkt."

Plinius spreekt van de giftpijlen der Oude Arabieren. Griekse zowel als Romeinse geschiedschrijvers noemen die van de Scythen, Slaven, Meden, Perzen, Galliërs e.a. In de oude literatuur wordt het bereiden van de gifstoffen beschreven of we kunnen uit de beschrijving van de symptomen opmaken wat de oorzaak van de verwonding was. In de omstreken van Granada, waar monnikskap groeide en bloeide, gebruikten de Mooren dit „pijlengif" in talrijke oorlogen. De 16e eeuwse schrijver Ambrosius Paré noemt Aconitum luparia {Aconitum Lycoctonum) als vergif voor pijlen, en het beroemde vergif der Waldenzen wordt door Gerard (1597) beschreven als aconiet die Thora wordt genoemd, waaraan sommigen de groeiplaats, de Alpen, toevoegen, dus Thora Valdensium. Deze naam is ontleend aan het Griekse woord dat bederf, vergif, of dood betekent.

De Waldenzen vergiftigen de punten der pijlen, waarmee zij wilde dieren doden. Het door uitpersen verkregen giftige sap werd speciaal voor de jagers aangeboden; een pijl met dat gif maakt een ongeneeslijke wonde. Waar van pijlkruid gesproken wordt denkt men dus in de eerste plaats aan deze plant die in de Monnikskapfamilie wel als de meest giftige bekend is. Ze werkt zo snel, dat een mens of dier binnen een half uur na zijn verwonding kan overlijden.

Wortels

Aan de wortel van Aconitum vormen zich 's zomers vlezige knollen, die rijk zijn aan aconitine; ze werden in de zon gedroogd en later tussen stenen fijn gewreven tot een kleverige massa. Dit moes kon vijf maanden bewaard worden zonder te bederven, als het in geolied papier in den grond wordt begraven. Het sap dat er uit werd geperst, werd vermengd met aftreksel van tabak en peper, waarna er vossegal en vergiftige spinnen bij werden gedaan. De „medicijnman" van den stam maakt onder allerlei geheimzinnige ceremoniën en toverformules het gif gereed. Om het goed klaar te maken was jarenlange ondervinding nodig. Het werd gekeurd door een beetje op de punt van de tong te leggen; het eigenaardige prikkelende gevoel dat ontstaat, moet enige minuten duren.

Mythische plantenverhalen: Monnikskap

Monnikskap speelt ook een voorname rol bij de heksensabbat. In de Middeleeuwen waren blijkbaar veel mensen er van overtuigd, dat heksen en tovenaars door de lucht konden vliegen op de rug van bokken of geiten of op bezemstelen en bij de latere heksenprocessen hebben vele mensen daarover ook bekentenissen afgelegd. Wie 'gezonde' hersens had, schreef alles toe aan hallucinaties, opgewekt door de bestanddelen van een zalf, waarmee de beoefenaars van zwarte magie zich inwreven voor zij de reis ondernamen. Hoewel de samenstelling streng geheim werd gehouden, zijn er toch in handschriften uit de 16e eeuw verschillende recepten gevonden. Een zalf, in Italië in gebruik, werd volgens Baptista Porta als volgt bereid: Kook wortel van monnikskap met bladeren van de populier; meng een hoeveelheid roet aan met dit aftreksel en maak er een zalf van met mensenvet. Moet ik zeggen dat je die zalf niet zelf moet maken?

Nog meer bereidingswijzen

In het wonderlijke boek „De ontdekking der Toovenarij" (1584) schrijft Reginald Scott het volgende recept voor een zalf, waarmee de heksen door de lucht konden vliegen. 'Zij nemen vet van jonge kinderen en koken het met water in een koperen ketel; wat er op den bodem overblijft wordt bewaard voor den heksensabbat. Dan voegen zij er eleoselinum, monnikskap, bella donna, roet en solanum somniferum bij; met dit mengsel wrijven zij al hare ledematen zo lang in, dat zij vuurrood zien en alle poriën wijd open zijn en haar spieren zacht en lenig. Door bijvoeging van vet of olie dringt de zalf goed in, waardoor de uitwerking wordt bevorderd. Met behulp van al deze middelen en dan 's avonds bij lichte maan, schijnt het alsof zij onder zingen, dansen, kussen en omhelzen in de lucht zweven.

De aanwezigheid van hallucinogene belladonna en andere solanaceën in de zalf bleef natuurlijk niet zonder invloed op hun toestand. Al in de oudste tijden was het bekend, dat aftreksel van sommige solanaceeën, mits door de huid opgenomen, hallucinaties veroorzaken en daarom werd van deze planten bij allerlei magische ceremoniën druk gebruik gemaakt. Monnikskap geeft juist geen hallucinaties, maar is wel dodelijk giftig.

Gezien de ruime verspreiding van monnikskap, het gemak waarmede zij te verkrijgen was en de algemene bekendheid van haar 'kwaadaardige' eigenschappen, moet het ons niet verwonderen haar in de annalen van de misdaad aan te treffen. Vooral in het Oude Rome stond zij 'gunstig' aangeschreven. Zowel Ovidius als Juvenalis leren ons, dat de rijke Romeinen er zich zo nodig van bedienden om hun tegenstanders uit de weg te ruimen.

Onze blauwbloeiende monnikskap in die burgerlijke tuintjes! Wie had gedacht dat deze brave plant zo'n geschiedenis van verderf achter zich zou hebben.