Citroenmelisse bij Dodoens

Citroenmelisse een bescheiden lipbloemig plantje met een subtiel citroengeurtje, maar in een ver verleden veel gebruikt om zijn geneeskracht. En niet onterecht, al moeten we niet alles geloven wat onze voorouders vertelden over al die kruiden. Wat zegt en schrijft Dodonaeus onze beroemde geneesheer en herborist uit de 16de eeuw over Melissa officinalis? Dodoens geeft een beschrijving van citroenmelisse en van de plaatsen waar het goed groeit. Hij vergelijkt melisse ook met ballote en zwarte malrove (2 andere lipbloemigen). Zijn grondige kennis van historische grootmeesters bewijzen de talrijke verwijzingen en enkele correcties. Bij de verschillende naamgevingen corrigeert hij Plinius de oudere (Romeins tijdgenoot van Dioscorides) die stelt dat er een verschil was tussen Melissophyllon en Apiastrum terwijl dat twee verschillende namen waren voor eenzelfde kruid. 'Die rechte Melisse heet in Griecx Melissophylon en Meliphyllon. In Latijn Apiastrum Melittaena en Citrago. In der Apoteken eest onbekent. In Hoochduytsch Honigblum/ dat is huenich bloeme. Dat ander heet heden daechs in die Apoteke Melissa/ ende wordt voor dat oprecht Melissen niet sonder dwalinghe vanden ongheleerden Apotekers ghebruyckt. In Hoochduytsch heetet Wantzenkraut/ Melissenkraut/ en Mutterkraut. In Neerduysch Confilie de greyn en Melisse. In Franchois Melisse'. En hij sakkert dus ook op de ongeleerde, niet deskundige apothekers.

Verwarring over planten en hun juiste naam maakt het ons nu nog moeilijk om te weten welke plant bedoeld werd. De beschrijving of de afbeelding kan dan helpen. Bij Dodoens klinkt dat zo Dat recht Melisse heeft viercantighe stelen/ en swertgruene bladeren/ den swerten Andoren ghelijck/ maer meerder/ teerder/ ende niet hayrachtich/ van ruecke liefelijcke ende ghelijck een Citroen rieckende.

De elementenleer

Zoals in de Griekse traditie vertrekt Dodoens van de 4 elementen water, vuur, aarde, lucht (de 4 beginselen van de
wereldlijke dingen) en verbindt daaraan de eigenschappen droog, nat, koel en warm. Citroenmelisse is in wezen verwarmend en verdrogend in de 2e graad. Dodoens onderscheidt 4 graden van werkzaamheid, waarbij de 4e graad het hoogst is. Andoren (onze inheemse andoorns?) en de malrove zouden een nog sterkere werking hebben.

Kracht en werking van citroenmelisse

Ook wat geneeskrachtige werking van melisse betreft neemt Dodoens veel van de klassieke grootmeesters over. Heeft hij hierover zelf bevestigend onderzoek geleverd?

• Citroenmelisse is een vrolijkmakend kruid (Avicenna) Sy sterckt dat herte ende verdrijft die swaermoedicheyt/
• Citroenmelisse helpt een koude en vochtige maag, helpt de spijsvertering, "opent de verstoptheden en de vullingen in de hersenen" en verdrijft bangheid en zwaarmoedigheid. (Seraphio, Arabisch tijdgenoot van Avicenna)
• Citroenmelisse verzacht beten van slangen, schorpioenen en honden. 'Melisse met wijn ghedroncken/ es goet teghen die beten ende steken van die fenijnnighe ghedierten'.
• Ligbaden met citroenmelisse wekken de maandstonden op.
• Mondwater met citroenmelisse voor zwerende tanden (tandvlees?). (Dioscorides)
• Citroenmelisse bladeren met salpeter of nitrium helpen tegen vergiftigingen door paddenstoelen.
• Mensen met ademnood kunnen gebaat zijn met melisse-sap (hyperventilatie, astma?)
• Melissebladeren met zout kunnen zweren en klieren helpen genezen
• Ook vrouwenkwalen (menopauze, menstruatie) en krampen in de leden worden verholpen met citroenmelisse (samen met kamillebloemen).

Andere toepassingen van Melissa

Dodoens vermeldt ook de aantrekking die citroenmelisse uitoefent op bijen (Theophrastus). Hij schrijft 'Melisse aen die biekorven gheleyt oft ghestreken/ hout die bien by een/ ende doet ander daer by comen.

De alchemie (Paracelcus?) komt ook om het hoekje kijken wanneer Dodoens in zijn bereidingswijze de "alchemistische extractie" van Citroenmelisse beschrijft:
In het kort komt het neer op het maken van een tinctuur van citroenmelisse, het procédé 4 tot 5x herhalen (telkens het kruid afgieten en de overgebleven tinctuur over verse melisse gieten). Op het laatst moet men de brandewijn met heet water destilleren totdat de "extractie zo dik als honing op de bodem blijft of dat de geest van de brandewijn uitgetrokken zijnde er waterigheid in het glas blijft ". Deze extractie wordt gebruikt om het hart en de hersenen te versterken.

Tot slot schrijft Dodoens dat het gedestilleerd water van melisse troebele wijn kan klaren en hem een betere smaak kan geven.